Rạch Tham Tướng (phường Xuân Khánh) từng là một trong những đoạn kênh ô nhiễm nặng nhất Cần Thơ. Rác sinh hoạt, xốp, bao nylon trôi đặc mặt nước, bốc mùi mỗi buổi chiều. Người dân ví von: “Kênh mà như… bãi rác lộ thiên”.
Nâng cao ý thức cộng đồng
Nhằm giải quyết tình trạng này, phường đã thành lập Đội phản ứng nhanh bảo vệ môi trường, phối hợp với Đoàn Thanh niên, Hội Phụ nữ và người dân địa phương. Các đội này ra quân đều đặn vào thứ bảy và chủ nhật, tham gia các buổi tổng vệ sinh do phường tổ chức. Ngoài ra, phường còn thành lập nhóm tiếp nhận phản ánh và điều phối lực lượng, để xử lý nhanh các điểm tồn đọng rác hoặc các khu vực phát sinh ô nhiễm đột xuất. Những thông tin từ người dân hoặc hệ thống camera được chuyển ngay đến tổ trật tự đô thị và vệ sinh môi trường, giúp xử lý các trường hợp vứt rác sai quy định.
Ông Trần Văn Hùng, cán bộ địa phương chia sẻ, khi có đội phản ứng nhanh, những điểm rác tồn đọng được xử lý ngay, kênh thông thoáng hơn và bà con cũng dần ý thức phân loại rác tại nguồn.
Trên khắp vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), nhiều mô hình cộng đồng khác cũng đang phát huy hiệu quả. Tại Bạc Liêu (cũ), tổ “Phụ nữ xanh - sạch - đẹp” vận động các hộ dân thu gom rác, làm vệ sinh các tuyến đường và kênh rạch; các hoạt động này được tổ chức định kỳ và có sự phối hợp với chính quyền địa phương. Ở Đồng Tháp, một số xã triển khai mô hình “khu dân cư không rác”, trong đó người dân tự quản lý, phân loại rác tại nguồn và phối hợp xử lý rác tồn đọng.
Các mô hình này cho thấy việc bảo vệ môi trường không còn là trách nhiệm riêng của chính quyền, mà trở thành sáng kiến của người dân, góp phần giảm áp lực xử lý rác, giữ vững hình ảnh và sức hấp dẫn của vùng ĐBSCL đối với cư dân và du khách.
Nhân rộng mô hình
Tuy nhiên, việc nhân rộng mô hình còn đối mặt nhiều thách thức. Ở Bạc Liêu (cũ), Cần Thơ hay Đồng Tháp, một số nhóm hoạt động bền bỉ nhưng gặp khó khăn về kinh phí duy trì, dụng cụ thu gom, phương tiện vận chuyển và vật liệu phân loại rác. Nhiều điểm nóng rác xuất hiện trở lại do thói quen xả rác lâu đời, thiếu ý thức về phân loại rác tại nguồn và chưa có chế tài đủ mạnh để xử lý các trường hợp vi phạm. Thêm vào đó, dân cư phân tán, đặc biệt ở vùng nông thôn và ven kênh rạch, khiến việc tổ chức lực lượng thu gom và quản lý điểm nóng gặp khó khăn về logistics và nhân lực.
Theo ông Nguyễn Bá Hùng, chuyên gia kinh tế trưởng Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB), yếu tố then chốt để nhân rộng là kết hợp cộng đồng - chính quyền - cơ chế pháp lý. Cộng đồng cần được trao quyền, hỗ trợ công cụ, đào tạo kỹ năng. Chính quyền phải xây dựng cơ chế phân loại rác tại nguồn, thu phí rác theo lượng xả, giám sát và xử phạt nghiêm những trường hợp xả rác bừa bãi.
Bên cạnh đó, các mô hình cũng cần định kỳ đánh giá hiệu quả, cập nhật cách xử lý rác mới, tích hợp các giải pháp công nghệ như camera giám sát, ứng dụng phản ánh điểm nóng rác hoặc trung tâm điều phối trực tuyến.
“Những nỗ lực này không chỉ nâng cao tính chủ động của cộng đồng mà còn giảm áp lực cho chính quyền, đặc biệt trong mùa mưa lũ, khi rác từ các tỉnh trôi về, tạo hiệu ứng lan tỏa về ý thức môi trường, sinh kế và cảnh quan bền vững cho toàn vùng ĐBSCL”, ông nói.
“Nhờ sự phối hợp nhịp nhàng giữa cộng đồng và chính quyền, nhiều điểm nóng rác thải trên địa bàn phường Xuân Khánh đã được cải thiện rõ rệt. Mô hình này không chỉ dọn sạch môi trường mà còn tạo thói quen, nâng cao ý thức cộng đồng, trở thành điểm sáng về quản lý rác thải đô thị tại Cần Thơ”.
