Tháng ba Tây Nguyên, khi cái nắng chói chang kèm theo những cơn gió khô khốc táp vào da, thì việc đứng dưới bóng mát nhà rông Kon Hơ Drế thật khoan khoái, dễ chịu.
Bí Chi bộ Kon Hơ Drế, A Tuyền cho biết, nhà rông là yếu tố không thể thiếu thư trong đời sống của cộng đồng làng người dân tộc thiểu số tại Tây Nguyên. Đây là nơi lưu giữ tinh hoa văn hóa của các dân tộc, tạo nên không gian văn hóa đa sắc mầu, làm phong phú thêm đời sống, vật chất, tinh thần của người dân. Bên cạnh sự cao to, bề thế, thì nhà rông làng Kon Hơ Drế còn mang những nét độc đáo riêng.
Cấu trúc chính của ngôi nhà được hình thành với tám cột lớn, trong đó, bảy cột được điêu khắc về “co mơ ngay” - theo tiếng Xơ Đăng có nghĩa là con người, cột còn lại thì giữ nguyên. Mỗi “co mơ ngay” đều được nghệ nhân điêu khắc tỉ mỉ, mang nét sinh động và cái hồn riêng.
Theo ông A Tuyền, ngày xưa làng Kon Hơ Drế có rất ít hộ gia đình sinh sống. Con em các hộ gia đình khi đến tuổi lấy vợ, gả chồng, thường đến các thôn làng khác kết đôi, sau đó trở về làng sinh sống. Vì thế mà làng Kon Hơ Drế không chỉ có mỗi dân tộc Xơ Đăng mà còn có nhiều dân tộc anh em cùng sinh sống. Vì vậy, mỗi một “co mơ ngay” được điêu khắc trên các cột nhà rông tượng trưng cho một cộng đồng dân cư cùng sinh sống trong làng (Ba Na, Xơ Đăng…).
“Trong bảy cột được điêu khắc “co mơ ngay”, có sáu cột đại diện cho các dân tộc trong làng, cột “co mơ ngay” thứ bảy được điêu khắc về chú bộ đội và người dân đang ôm lấy nhau. Điều này thể hiện tình cảm, sự quý mến của dân làng Kon Hơ Drế đối với bộ đội đóng quân trên địa bàn. Thực tế là các cán bộ, chiến sĩ thuộc Sư đoàn 331 đã hỗ trợ dân làng hết sức mình trong những ngày đầu xây dựng căn nhà rông này”, ông A Tuyền cho biết. Thời những năm 2000, khi định cư tại đây được một thời gian ngắn, mọi người quyết tâm xây dựng nhà rông - “trái tim”, “linh hồn” của làng mới. “Thuở ấy, đường sá đi lại còn khó khăn, ngôi làng được lập trên một vùng lõm, đất cát xói lầy.
Để xây dựng nhà rông, cả làng phải chia nhau đi hàng chục ki-lô-mét vào rừng sâu tìm kiếm nguyên liệu. Thấy người dân vất vả quá, bộ đội thuộc Sư đoàn 331 đã ra sức giúp đỡ; đồng thời hướng dẫn bà con đốn, chặt những cây được Nhà nước cho phép, không khai thác những cây quý, hiếm vi phạm pháp luật”, ông A Tuyền kể. Với sự giúp sức của bộ đội, việc tập kết vật liệu để xây dựng nhà rông làng Kon Hơ Drế thuận lợi hơn rất nhiều. Trung bình một ngày, bộ đội và dân làng kéo từ hai đến ba cây gỗ về.
Từng chút, từng chút… như chim tha rơm làm tổ, ròng rã suốt hai năm, cuối cùng khâu chuẩn bị vật liệu xây dựng mới hoàn tất. Gỗ, lồ ô, nứa mang về được phơi khô, ngâm trong nước khoảng từ ba đến bốn tháng nhằm tránh mối mọt, tạo độ bền cho vật liệu. Sau bảy tháng tất bật, cần mẫn xây dựng, nhà rông làng Kon Hơ Drế đã hoàn thành trong sự hân hoan của toàn thể cư dân và bộ đội. Có nhà rông, các lễ hội, phong tục tập quán của người làng Kon Hơ Drế được duy trì đều đặn.
Những dịp lễ hay có việc lớn trong làng, người dân tập trung về nhà rông cùng nhau đánh cồng chiêng, xoang, thưởng thức những ghè rượu ngon ngọt. Dưới ánh lửa bập bùng, mọi người cùng nhau trò chuyện, gắn kết, thắt chặt tinh thần đoàn kết trong cộng đồng làng. Cho dù đi đâu, làm gì, dân làng Kon Hơ Drế cũng mang theo niềm tự hào về “ngôi nhà chung” hùng vĩ, nơi lưu giữ nét truyền thống của con người và của mảnh đất này.
