Không chỉ hoàn thành cam kết với UNESCO mà quan trọng hơn là đưa hát Xoan thật sự trở thành một phần của đời sống cộng đồng, một sản phẩm văn hóa, du lịch đặc sắc vùng đất Tổ.
Truyền dạy bài bản, hình thành đội ngũ kế cận vững vàng
Ngay sau khi Ủy ban nhân dân tỉnh Phú Thọ ban hành Đề án gìn giữ và phát huy giá trị hát Xoan giai đoạn 2020-2025, các sở, ngành, địa phương đã xây dựng kế hoạch cụ thể, coi đây là nhiệm vụ chính trị trọng tâm về văn hóa của tỉnh.
Công tác tuyên truyền được đẩy mạnh trên tất cả các loại hình báo chí, nền tảng số, mạng xã hội; đã có hơn 500 tin, bài, phóng sự về hát Xoan được sản xuất và phát sóng trong 5 năm qua.
Không chỉ dừng ở truyền thông, công tác giáo dục di sản trong nhà trường được triển khai sâu rộng. 100% giáo viên âm nhạc các cấp đã tham gia lớp tập huấn hát Xoan do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức; nội dung di sản được lồng ghép trong chương trình chính khóa và ngoại khóa, hình thành hàng trăm Câu lạc bộ hát Xoan ở trường học.
Trong 5 năm, toàn tỉnh đã tổ chức 14 lớp truyền dạy tại các phường Xoan gốc với 226 học viên; 1 lớp đào tạo nghệ nhân kế cận với 52 học viên có năng khiếu. Các lớp truyền dạy tại trường học, cơ quan, câu lạc bộ được tổ chức với gần 1.000 học viên tham gia, tạo nên lực lượng thực hành thường xuyên và rộng khắp.
Những năm qua, công tác lãnh đạo, quản lý di sản được triển khai sâu rộng đến từng khu dân cư. Chính quyền phối hợp chặt chẽ với nghệ nhân và cộng đồng để duy trì thực hành, gắn bảo tồn với hoạt động lễ hội truyền thống, tạo nên “hệ sinh thái văn hóa” bền vững cho Xoan.
Trong đó, phường Vân Phú có 4 phường Xoan gốc của tỉnh, đã tổ chức hơn 100 buổi sinh hoạt, trình diễn di sản tại di tích; mở 5 lớp truyền dạy cho học sinh và đoàn viên, thanh niên, thu hút khoảng 250 lượt học viên. Nghệ nhân Bùi Thị Kiều Nga, trùm phường Xoan Thét cho biết: “Phường chúng tôi duy trì đều đặn 2 buổi sinh hoạt mỗi tuần, tập trung đào tạo nghệ nhân kế cận và truyền dạy cho cộng đồng. Mỗi dịp hè, các lớp học đều đông kín bởi các cháu học sinh say mê hát Xoan hơn trước”.
Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Lịch, trùm phường Xoan An Thái chia sẻ: “Mỗi khóa học kéo dài 10 buổi, tổ chức vào buổi tối vì ban ngày bà con còn làm nông nghiệp.
Nhưng chính không khí ấy đã nuôi dưỡng tình yêu Xoan để chúng tôi thấy thế hệ trẻ ngày càng gắn bó hơn với câu hát cổ”. Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân phường Vân Phú Vũ Thị Thu Hằng cho biết: “Nếu chính quyền vào cuộc, di sản có đời sống hành chính; nếu cộng đồng đồng lòng, di sản có đời sống tự nhiên. Sự kết hợp ấy tạo nên sức sống mạnh mẽ cho hát Xoan hôm nay”.
Đến nay, không gian gốc của 4 phường Xoan đã được tu bổ, tôn tạo khang trang gồm các đình An Thái, Thét, Kim Đái và Miếu Lãi Lèn. Đây là điều kiện quan trọng để phục hồi đầy đủ nghi lễ, tập tục và những bài bản cổ trong môi trường truyền thống nhất.
Nhất là tục “kết nước nghĩa”, một phong tục đặc trưng của hát Xoan gắn với tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương đã được phục hồi tại 5 làng trên địa bàn. Việc khôi phục tập tục này không chỉ mang giá trị văn hóa mà còn tái thiết mối liên kết cộng đồng, đúng như tinh thần Xoan xưa: “Hát để kết duyên, gắn bó tình làng nghĩa xóm”.
Di sản lan tỏa cộng đồng
Từ năm 2020 đến 2025, Phú Thọ đã tổ chức 4 cuộc Liên hoan hát Xoan và dân ca cấp tỉnh, thu hút gần 2.500 nghệ nhân, diễn viên tham gia; 2 cuộc Liên hoan văn nghệ quần chúng trong dịp Giỗ Tổ Hùng Vương - Lễ hội Đền Hùng 2024-2025, thu hút hàng nghìn lượt du khách. Nhiều chương trình biểu diễn hát Xoan đã được đưa vào hoạt động du lịch như “Hát Xoan làng cổ”, “Tour đêm Đền Hùng”, “Đêm Di sản”…, trở thành điểm nhấn đặc biệt với du khách trong và ngoài nước.
Trong những năm qua, tỉnh đã ban hành Quy chế xét tặng danh hiệu Nghệ nhân hát Xoan Phú Thọ; hỗ trợ kinh phí hằng năm cho 4 phường Xoan gốc như trang bị cơ sở vật chất, thiết bị biểu diễn, trưng bày; đầu tư hạ tầng tại các điểm di tích gắn với không gian Xoan có tổng kinh phí hơn 1 tỷ đồng giai đoạn 2021-2025 .
Cùng với đó, các địa phương còn huy động xã hội hóa, như tại Vân Phú đã vận động hơn 200 triệu đồng từ doanh nghiệp và nhân dân để mua sắm trang phục, nhạc cụ, tổ chức lớp học và các hoạt động trình diễn. Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Phạm Thị Minh Lợi cho biết: “Những năm qua, tỉnh đã nỗ lực đưa hát Xoan trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng của vùng đất Tổ, tạo sức hấp dẫn mạnh mẽ đối với du khách trong nước và quốc tế.
Không gian trình diễn, khu trưng bày và các điểm di tích gắn với các phường Xoan gốc từng bước được đầu tư, khai thác hiệu quả, vừa phục vụ du khách, vừa hài hòa giữa hai mục tiêu bảo tồn di sản và phát triển du lịch cộng đồng”. Nhìn lại chặng đường 2020- 2025, có thể thấy hát Xoan không chỉ được bảo tồn nguyên trạng mà còn được hồi sinh mạnh mẽ.
Từ đình làng, trường học đến không gian du lịch, di sản hiện diện như một “mạch sống văn hóa” bền bỉ. Giai đoạn tới, tỉnh đặt mục tiêu xây dựng nền tảng số hóa toàn diện, mở rộng truyền dạy trong cộng đồng, hoàn thiện chính sách với nghệ nhân, gắn kết mạnh mẽ hơn giữa bảo tồn di sản và phát triển du lịch, đưa hát Xoan trở thành “thương hiệu văn hóa” của vùng đất Tổ.
