Giảm rác thải nhựa, mở lối cho kinh tế tuần hoàn

Pháp lý chặt nhưng thực tế còn lỏng

Theo ông Nguyễn Đức Toàn, Cục trưởng Cục Biển và hải đảo Việt Nam (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), ô nhiễm rác thải nhựa đại dương hiện là một trong những thách thức môi trường toàn cầu nghiêm trọng nhất, mang tính xuyên biên giới, đe dọa trực tiếp đến hệ sinh thái biển, đa dạng sinh học, an ninh lương thực và phát triển kinh tế bền vững của các quốc gia, trong đó có Việt Nam. Rác thải nhựa ven biển cũng ghi nhận xu hướng gia tăng rõ rệt, gây áp lực lên hệ sinh thái biển và các cộng đồng ven biển, đòi hỏi nỗ lực hành động quyết liệt và kịp thời.

Trên cơ sở đó, Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 lần đầu tiên dành riêng một điều để quy định việc giảm thiểu, tái sử dụng, tái chế và xử lý chất thải nhựa, phòng, chống ô nhiễm rác thải nhựa đại dương. Luật xác định rõ: Tổ chức, cá nhân có trách nhiệm hạn chế sử dụng, phân loại, không được thải bỏ nhựa trực tiếp ra hệ thống thoát nước, sông, hồ, biển; chất thải nhựa phải được thu gom, phân loại để tái sử dụng, tái chế hoặc xử lý đúng quy định.

Ô nhiễm rác thải nhựa đại dương hiện là một trong những thách thức môi trường toàn cầu nghiêm trọng nhất, mang tính xuyên biên giới, đe dọa trực tiếp đến hệ sinh thái biển, đa dạng sinh học, an ninh lương thực và phát triển kinh tế bền vững của các quốc gia, trong đó có Việt Nam.

Ông Nguyễn Đức Toàn, Cục trưởng Cục Biển và hải đảo Việt Nam

(Bộ Nông nghiệp và Môi trường)

Nghị định số 05/2025/NĐ-CP ngày 6/1/2025 của Chính phủ sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 08/2022/NĐCP ngày 10/1/2022 quy định chi tiết một số điều của Luật Bảo vệ môi trường, quy định lộ trình rất rõ đối với túi ni-lông khó phân hủy và sản phẩm nhựa sử dụng một lần. Theo đó, từ ngày 1/1/2026, Việt Nam dừng sản xuất, nhập khẩu túi ni-lông khó phân hủy có kích thước nhỏ hơn 50x50 cm và độ dày màng dưới 50 micrômét. Sau năm 2025 không còn được lưu hành, sử dụng sản phẩm nhựa dùng một lần, bao bì nhựa khó phân hủy; đến sau ngày 31/12/2030, lộ trình tiến tới dừng sản xuất, nhập khẩu hầu hết sản phẩm nhựa dùng một lần, bao bì khó phân hủy và hàng hóa chứa vi nhựa.

Bên cạnh đó, nhiều chiến lược, đề án, kế hoạch hành động được ban hành như Chiến lược quốc gia về quản lý tổng hợp chất thải rắn, Kế hoạch hành động quốc gia về quản lý rác thải nhựa đại dương đến năm 2030, Đề án tăng cường quản lý chất thải nhựa, các chỉ thị về chống rác thải nhựa… tạo nên hành lang chính sách tương đối đồng bộ cho quản lý chất thải nhựa từ đất liền đến biển.

Tuy nhiên, khoảng cách giữa chính sách và thực tiễn vẫn rất lớn. Hiện có khoảng 4.000 doanh nghiệp nhựa, trong đó nhựa bao bì chiếm 37% giá trị sản xuất và tỷ trọng xuất khẩu sản phẩm nhựa của Việt Nam; nhựa gia dụng chiếm khoảng 32% gồm các sản phẩm như nội thất, tủ, đĩa, đồ chơi, giày dép; nhựa vật liệu xây dựng chiếm 18% gồm các sản phẩm như ống nước, khung cửa chính, cửa sổ; nhựa công nghệ cao chiếm 9% gồm các sản phẩm như phụ tùng nhựa dùng trong lắp ráp ô-tô, xe máy, thiết bị y tế…

Chất thải nhựa phát sinh trong công nghiệp hầu hết đã được thu hồi, thu gom và tái chế, làm nguyên liệu sản xuất. Còn chất thải nhựa phát sinh từ sinh hoạt chưa được thu gom và thất thoát ra môi trường. Ở nhiều đô thị, nhựa chiếm khoảng 8-12% khối lượng rác thải sinh hoạt, trong đó phần lớn là bao bì, túi ni-lông dùng một lần. Thói quen sử dụng túi ni-lông, đồ nhựa dùng một lần vẫn rất phổ biến, một phần do sản phẩm thay thế chưa đạt được khả năng cạnh tranh về giá, độ bền, sự tiện lợi. Việc xử lý vẫn chủ yếu dựa vào các giải pháp chôn lấp, đốt, vừa lãng phí tài nguyên vừa tiềm ẩn rủi ro môi trường, đi ngược xu thế kinh tế tuần hoàn.

Đồng bộ giải pháp, hướng tới kinh tế tuần hoàn

Theo ông Nguyễn Thành Lam (Cục Môi trường, Bộ Nông nghiệp và Môi trường), thời gian qua nhiều phong trào “chống rác thải nhựa” đã được phát động, dù vậy, nếu chỉ dừng ở phong trào, lời kêu gọi “nói không với túi ni-lông” vẫn chưa đủ. Hướng đi lâu dài là xây dựng kinh tế tuần hoàn nhựa, trong đó nhựa không còn là rác mà là nguồn tài nguyên quay vòng lại nền kinh tế.

Để làm được điều đó, trước hết phải tổ chức thực thi nghiêm túc các quy định pháp luật, kiểm soát chặt việc sản xuất, nhập khẩu túi ni-lông khó phân hủy, nhựa dùng một lần theo đúng lộ trình; yêu cầu tổ chức, cá nhân sản xuất, nhập khẩu sản phẩm, bao bì nhựa phải tái chế theo tỷ lệ và quy cách tái chế bắt buộc.

Phân loại rác tại nguồn, đặc biệt là phân loại phần có thể tái sử dụng, tái chế phải trở thành khâu bắt buộc trong quản lý chất thải sinh hoạt. Đây là điều kiện tiên quyết để nâng cao hiệu quả tái chế nhựa, giảm khối lượng phải xử lý bằng chôn lấp, đốt, đồng thời tạo nguồn đầu vào ổn định cho ngành tái chế.

Cơ chế EPR (yêu cầu nhà sản xuất phải chịu trách nhiệm về sản phẩm của mình trong toàn bộ vòng đời) cần được triển khai thực chất, minh bạch và công bằng. Khi chi phí thu gom, tái chế được đánh giá đúng vào giá thành sản phẩm, doanh nghiệp sẽ có động lực thiết kế bao bì đơn vật liệu, dễ thu gom, tái chế hơn hoặc chuyển sang vật liệu thân thiện môi trường. Cùng với đó, cần phát triển các tổ chức trung gian, doanh nghiệp dịch vụ môi trường, các sàn giao dịch nguyên liệu tái chế…

Một vấn đề khác là thúc đẩy thị trường vật liệu thay thế. Cần ưu đãi thuế, tín dụng, đất đai, hỗ trợ nghiên cứu, phát triển sản phẩm đối với doanh nghiệp sản xuất túi, bao bì tự phân hủy sinh học, túi giấy, túi vải… Song song đó, cần tăng cường kiểm tra, chống gian lận dán nhãn “thân thiện môi trường”, bảo đảm niềm tin của người tiêu dùng.

Ngoài ra, việc ban hành và tổ chức thực hiện quy định không lưu hành sản phẩm nhựa dùng một lần, bao bì khó phân hủy tại các trung tâm thương mại, siêu thị, khách sạn, khu du lịch là bước đi cần thực hiện kiên quyết; kèm theo kiểm tra, xử lý nghiêm vi phạm. Đồng thời, cần lồng ghép mục tiêu giảm nhựa vào các phong trào quần chúng, thông qua hội phụ nữ, đoàn thanh niên, tổ dân phố… để chuyển thông điệp thành thay đổi hành vi cụ thể như việc mang túi cá nhân khi đi chợ, hạn chế nhận túi nilông, nói không với chai nước nhựa dùng một lần trong hội họp, sự kiện…