Theo già làng A Cho ở làng Bung Tôn, xã Đăk Plô, từ xa xưa, người Giẻ Triêng đã coi cây lúa là loại cây lương thực chính của dân tộc mình. Từ cây lúa, mọi người có được những hạt gạo thơm ngon, dẻo bùi, nuôi sống bao thế hệ người Giẻ Triêng trên mảnh đất này. Trân quý hạt gạo, người Giẻ Triêng luôn dùng mọi cách để bảo vệ đồng lúa, mùa màng của mình. Đặc biệt đối với Đăk Plô là xã biên giới, giáp với núi rừng, cánh đồng lúa của bà con thường xuyên bị chim chóc, thú rừng đến quấy phá. Vì vậy, những thế hệ đi trước đã sáng tạo ra chiếc “cà xạt” để giữ cây lúa, hạt lúa không bị chim chóc, thú rừng ăn và phá hoại.“Cà xạt” có bộ phận chính là một tấm ván hình chữ nhật dài khoảng 1 m, được đẽo với đáy lớn và đỉnh nhỏ dần. Một thanh gỗ được cắm xuyên qua giữa tấm ván gọi là phần đuôi, nhằm giữ thăng bằng cho tấm ván trước sức nước. Sau đó, dùng dây để buộc tấm ván theo phương ngang ở phía 2 đầu nhằm đón sức nước đến. Cụ thể: một đầu sẽ buộc cố định vào thân cây hoặc cọc gỗ, đầu dây còn lại sẽ buộc trực tiếp vào một khúc cây có độ dẻo. Khúc cây này có tác dụng kéo rung sợi dây khi có lực của nước tác động vào và hệ thống dây này sẽ trực tiếp kéo các ống lồ ô chuyển động đập, nhả để tạo ra âm thanh. Khi làm “cà xạt”, bà con thường lựa chọn những loại gỗ rắn chắc, không bị thấm nước như dẻ, sồi… xẻ ván. Dây buộc tấm ván với “chuông” là dây rừng được bện lại với nhau để hạn chế bị đứt, mối mục trước tác động của thời tiết.Khâu quan trọng nhất chính là làm những chiếc “chuông”. Người Giẻ Triêng tìm những cây lồ ô tươi, thẳng tắp, sau đó chẻ đôi lồ ô theo chiều dọc đến khoảng nửa thân cây thì dừng lại. Người ta sẽ đục một lỗ ở mặt vừa chẻ rồi buộc đoạn dây nối từ khúc cây dẻo gắn với “cà xạt” là đã có thể hoàn thành. Tuy nghe có vẻ đơn giản, nhưng theo kinh nghiệm của già làng A Cho, từ việc lựa chọn cây lồ ô cho đến các khâu để hoàn thành chiếc “chuông”, người làm cần chú tâm và cẩn thận. Bởi nếu chỉ sai một bước nhỏ, “chuông” có thể không kêu hoặc âm thanh không ngân vang như bình thường.
Sau khi hoàn thành, việc chọn vị trí để đặt “cà xạt” cũng cực kỳ quan trọng, phải đón được dòng chảy của nước, lại phải nằm khuất sau phiến đá để không bị cây cối từ đầu nguồn trôi xuống phá hỏng. Sau khi xác định được vị trí, thì mỗi người một đầu để chăng dây, buộc cố định chiếc “cà xạt” mới. Khi “cà xạt” đã được chăng ra giữa con suối, đón dòng nước ào ào chảy xiết thì công đoạn tiếp theo là nối những chiếc “chuông”. Từ búi dây nối với chiếc “cà xạt” sẽ được phân thành nhiều mối như mạng nhện để buộc vào những chiếc “chuông” khác nhau. Càng nhiều “chuông” thì âm thanh sẽ càng to, đồng đều và vang vọng. Tùy điều kiện, có gia đình sẽ để “cà xạt” ngoài đồng quanh năm suốt tháng nhưng cũng có gia đình mang về kho lúa cất để bảo quản, đem ra sử dụng vào dịp lúa trổ bông (tháng 6 dương lịch). Chính vì vậy, đối với người Giẻ Triêng, tiếng “chuông” phát ra từ “cà xạt” chính là tín hiệu báo đến mùa thu hoạch. Nhà nào càng đặt nhiều “chuông”, thì càng nhiều ruộng.
Hiện nay, dù sản xuất và đời sống ngày càng có nhiều thay đổi, nhưng trên đồng ruộng của người Giẻ Triêng vẫn không thể thiếu tiếng “chuông” ngân vang trong gió, hòa cùng nhịp đập của nước trên những chiếc “cà xạt”. Người Giẻ Triêng ở xã Đăk Plô dù có đi đâu, nhưng âm thanh quen thuộc, vui nhộn phát ra từ “cà xạt” trên đồng ruộng vẫn theo họ cùng năm tháng.
