Ở những vùng núi cao sẽ chẳng bao giờ thiếu những huyền thoại. Huyền thoại về chàng Ba - con trai người Nùng và nàng Út - con gái người Giáy chỉ dám hẹn hò ở miền đá giăng thành, đắp lũy thuộc xã Khâu Vai, huyện Mèo Vạc (Hà Giang). Hai người bị ngăn cấm do những quan niệm khắt khe của dòng tộc. Khi tình yêu của họ bị phát hiện, bị phản đối quyết liệt, chàng Ba dắt nàng Út lên sườn núi Khâu Vai quyết tâm bảo vệ tình yêu. Ðiều đó đã khiến hai gia đình mâu thuẫn gay gắt. Ðôi trai-gái không cam tâm nhìn cảnh tang thương xảy ra với những người thân yêu, nên họ đã gạt nước mắt chia tay, hẹn nhau hằng năm đúng ngày chia tay sẽ tìm gặp tại núi Khâu Vai, đó là ngày 27/3 âm lịch. Sau khi chàng Ba và nàng Út mất, người dân trong vùng đã xây miếu Ông, miếu Bà và từ năm 1919, tổ chức phiên chợ tình đúng ngày 27/3 âm lịch.
Từ trước năm 1991, người đến chợ không nhiều. Chủ yếu là những người gặp trắc trở về tình duyên mà không đến được với nhau bởi ràng buộc của lễ giáo, sau một năm xa cách đến đây ôn lại chuyện tình duyên, tâm sự về đời sống... Mỗi người đều đã có một mái ấm gia đình, có con, có người thành ông, thành bà. Bao câu chuyện về niềm vui, nỗi buồn trong cuộc sống thủ thỉ cùng nhau được đá núi chứng kiến. Họ cũng có thể hát cho nhau nghe những bài hát về mùa xuân no ấm, về tình người. Từ năm 1992 trở đi, người dân quanh vùng đến Khâu Vai nhiều hơn, thậm chí có cả những người thuộc các tỉnh Cao Bằng, Bắc Kạn, Tuyên Quang… tụ họp. Sau năm 2000, khi Hà Giang đã xuất hiện trên bản đồ du lịch, khi các cung đường "bò" trên vách đá thuận tiện hơn, những phiên chợ độc đáo, kể cả chợ Phong Lưu, đều nằm trên hành trình khám phá của du khách. Bây giờ thì Khâu Vai nói riêng, Hà Giang nói chung trở thành điểm đến của du khách thập phương. Chợ tình Khâu Vai không giống những chợ tình khác như Sa Pa, Mộc Châu bởi những nét độc đáo riêng biệt và luôn được chính người dân bản địa chờ đợi.
Tôi sinh ra ở Hà Giang và đi đó đây nhiều. Ở đâu chẳng có bến đợi, bến chờ. Ngay trên các xã vùng cao, nơi lũng sâu, suối đẹp, vẫn có bến đợi, bến hẹn hò của các cặp đôi. Nhưng đây là phiên chợ mà không hẳn là chợ, đi chợ mà giống như trải nghiệm ngày hội vui. Cả một năm mới gặp nhau một lần, họ được chơi, được hát, ăn uống, được nghe khèn, nhảy múa bung tỏa giữa cao nguyên, rồi khi chợ tan trở về gia đình, họ lại làm tròn chức phận làm chồng, làm vợ, làm mẹ trong gia đình. Có người thành ông, bà, làm chỗ dựa cho con cháu.
Tôi biết, có những đôi vợ chồng chở nhau đi chợ, rồi tách nhau ra. Chồng đi tìm bạn cũ, vợ đi tìm người bạn xưa để gặp gỡ hỏi han cuộc sống của nhau mà chẳng sợ ghen tuông. Họ dắt nhau ra mỏm đá, góc núi, bờ nương. Tôi cũng gặp những ông, bà đã lớn tuổi, nhưng đôi mắt vẫn còn hằn in những tâm tư nhớ cố nhân, hằn in cả nỗi trở trăn của dòng Nho Quế hùng vĩ. Hỏi ông, hỏi bà đi đâu? Ông bảo đi tìm người xưa. Người xưa của họ có thể đến, có thể đến mà không ra mặt, nhưng có thể đã về thiên cổ. Nhưng sợi dây tình cảm vô hình cứ níu kéo họ về phiên chợ này để lòng dâng lên cảm xúc khôn nguôi. "Những phút giây ngoài chồng, ngoài vợ" ấy âu cũng thật nhân văn...
Trong ngày diễn ra phiên chợ, khu vực trung tâm chợ, từng tốp nam nữ từ năm đến bảy người tụ tập vào hát, say sưa, mê đắm. Người Giáy, người Nùng hát Cọi, người Tày hát sli, lượn để giao duyên. Ðề tài chủ yếu nói về nhớ nhung yêu đương. Anh Giàng Líu Sủng tâm sự: "Tôi đi chợ tình mười mấy năm rồi, lần nào cũng ngồi ở một mỏm đá đó, không chuyển đi nơi khác được. Tôi cảm thấy tiếc vì không cưới nhau được. Giờ vẫn còn yêu… nhưng đành…".
Nhiều người đến và làm thơ về Hà Giang. Tôi chợt nhớ đến những câu thơ của thi sĩ Trần Hòa Bình khi đến mảnh đất này: "Quỳ trước núi mà tin thôi em ạ/ Ai trong đời chẳng có một Khâu Vai/ Nhọn sắc đá tai mèo/ Cứa vào thương nhớ". Trần Hòa Bình đa tình và mảnh đất này cũng đa tình. Vâng, những chàng trai, cô gái Nùng, Giáy, H’Mông… xứ này lạ lắm. Ai cũng có những khao khát về tình yêu của riêng mình và khi yêu là hiến dâng, là chia sẻ và bâng khuâng nhớ. Chợ có yếu tố mở, bởi không chỉ dành cho những tình nhân xưa, mà là "bến đò" của mọi lứa tuổi, mọi thành phần trong xã hội. Chẳng ai có thể biết bao nhiêu đôi lứa đã thành vợ, thành chồng từ lần gặp gỡ ở chợ tình.
Ngày nay, huyện Mèo Vạc và tỉnh Hà Giang đã đưa chợ tình Khâu Vai lên thành Tuần Văn hóa du lịch lễ hội chợ tình Khâu Vai với nhiều hoạt động văn hóa truyền thống độc đáo. Người dân nơi đây tin rằng, chợ tình Khâu Vai hằng năm đã trở thành một "bảo tàng sống" sinh động, tái hiện lại các hoạt động mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc trên cao nguyên đá. Ðó cũng chính là một trong những giải pháp để gìn giữ, lan tỏa văn hóa tới cộng đồng, tạo sức lan tỏa trong cộng đồng về những giá trị tốt đẹp, góp phần xây dựng và phát triển chuẩn mực đạo đức xã hội, gia đình, tình yêu đôi lứa ■
Mới đây, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, ban hành Quyết định số 1952/QĐ-BVHTTDL về việc đưa “Tập quán xã hội và tín ngưỡng chợ Phong Lưu Khâu Vai” vào Danh mục Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia.
