Lũ vượt chuẩn 500 năm và bài toán trách nhiệm vận hành hồ chứa

Cần khẳng định, đợt mưa lũ cực đoan vừa qua tại Tây Nguyên và Nam Trung Bộ là hết sức bất thường, với tổng lượng mưa lớn nhất trong vòng 50 năm qua ở khu vực này. Mưa lũ diễn ra với cường độ kéo dài, liên tiếp tạo “lũ kép”, vượt xa tần suất thiết kế của nhiều công trình. Thực tế đó cũng đã làm bộc lộ khoảng trống trong cơ chế vận hành, nhất là thiếu bộ phận tư vấn chuyên môn và công cụ cho người ra lệnh xả hồ. Giáo sư Nguyễn Quốc Dũng, Phó Chủ tịch Hội Đập lớn và Phát triển nguồn nước Việt Nam đã có những phân tích và kiến nghị một số giải pháp trong vận hành hồ chứa.

Phóng viên: Ông lý giải như thế nào về nguyên nhân đợt mưa lũ vừa qua trở nên cực đoan, gây ra hiện tượng “lũ kép”, vượt tần suất thiết kế của các hồ chứa và dẫn tới những bất cập trong vận hành, đặc biệt khi địa phương thiếu đội ngũ tư vấn chuyên môn để khuyến nghị xả hồ sớm?

GS, TS Nguyễn Quốc Dũng: Trước hết, phải nói rằng đợt mưa lũ vừa rồi là hiện tượng cực đoan. Các số liệu thống kê đều cho thấy đây là loại mưa hàng mấy chục năm mới xảy ra một lần. Nguyên nhân đầu tiên là mưa lũ diễn ra với cường độ rất lớn. Thứ hai, thời gian mưa kéo dài liên tục hai đến ba ngày.

Trong ngành thủy văn của chúng tôi, mưa lũ dài ngày luôn là một thách thức rất lớn. Khi mưa kéo dài như vậy, các hồ chứa và các vùng trũng đều đã đầy nước, rừng cũng không còn khả năng hấp thụ. Mưa bao nhiêu là nước chảy xuống bấy nhiêu. Khả năng điều tiết, hấp thụ nước của cả lưu vực giảm mạnh, tạo ra những đỉnh lũ cao. Không chỉ vậy, mưa còn diễn ra theo kiểu: một đợt chưa kết thúc đã xuất hiện đợt khác gọi là “lũ kép”.

Hiện nay, trong cách tiếp cận thủy văn, quy trình vận hành của các hồ chứa lớn ở nước ta chủ yếu dựa trên mô hình “lũ đơn”. Nhưng thực tế gần đây lại xuất hiện “lũ kép”. Nhiều trận mưa lũ vượt cả tần suất kiểm tra 500 năm. Điều này đặt ra câu hỏi với ngành khoa học chúng tôi: tại sao lại không “bắt” được các trận lũ như vậy? Chúng ta thiết kế hồ theo tiêu chuẩn 500 năm, nhưng thực tế lũ lại lên mức tương đương 1.000 năm hay 1.050 năm. Tức là các tiêu chuẩn tính toán hiện nay chưa theo kịp sự thay đổi do biến đổi khí hậu.

Về phía thiên nhiên, rõ ràng là có yếu tố bất khả kháng. Nhưng câu chuyện thủy lợi, thủy điện hiện nay lại đang rơi vào tình trạng… ai cũng đúng. Đây mới là điều nguy hiểm nhất. Chủ đập thủy điện nói họ vận hành đúng quy trình. Ban chỉ huy phòng chống thiên tai cũng nói họ hạ lệnh xả lũ đúng. Nhưng quy trình là do con người xây dựng, và vấn đề nằm ở chỗ: không ai tư vấn cho Chủ tịch tỉnh phải xả sớm. Chủ tịch tỉnh cũng muốn xả sớm để an toàn, nhưng khi trời còn quang mây tạnh, ai sẽ dám khẳng định rằng: “Anh phải ra lệnh xả bớt nước đi, ba ngày nữa sẽ có lũ đặc biệt lớn vượt quá khả năng kiểm soát của hồ”? Với một hồ chứa thì không khó, nhưng trong lưu vực có nhiều hồ chứa thì bài toán ra quyết định không đơn giản.

Như vậy có thể thấy rằng câu chuyện ở đây là hiện nay ở cấp địa phương không có đội ngũ tư vấn chuyên môn đủ sức để tư vấn trong lĩnh vực này. Hiện nay, các địa phương chủ yếu dựa vào cán bộ Ban chỉ huy phòng chống thiên tai của Sở Nông nghiệp hoặc Sở Công thương, nhưng những đơn vị này không có các chuyên gia thuỷ văn, thủy lực và công cụ/mô hình số để tư vấn ra quyết định xả lũ theo diễn biến thực tế. Vậy thì làm thế nào? Đài khí tượng thủy văn quốc gia có dự báo mưa lớn trong lưu vực tron vài ngày tới, nhưng khi nào lũ về đến hồ, với lưu lượng bao nhiêu, hồ nào xả trước hồ nào xả sau, xả ở mức bao nhiêu để mực nước hạ lưu không lên quá nhanh để người dân có thời gian di tản,… Đây là bài toán rất phức tạp, đòi hỏi phải có bộ công cụ được xây dựng sẵn, khi có việc chỉ bấm máy chạy, nếu không có bộ phận tư vấn chuyên nghiệp thì rất khó ra quyết định kịp thời.

Phóng viên: Ông đề xuất mô hình tổ chức và cơ chế nào để khắc phục tình trạng thiếu bộ phận tư vấn chuyên môn trong vận hành hồ chứa, đồng thời giải quyết mâu thuẫn lợi ích giữa yêu cầu xả sớm phòng lũ và mục tiêu phát điện của các chủ đập?

GS.TS Nguyễn Quốc Dũng: Tôi kiến nghị trước hết về mô hình tổ chức. Ở Nhật Bản hay Trung Quốc, các cơ quan địa phương đều có cục thủy văn hoặc văn phòng thủy văn, chịu trách nhiệm theo dõi, trực 24/24 trong mùa lũ. Nếu chúng ta chưa thể thành lập một cơ quan bài bản như vậy, thì phải tính đến phương án thuê dịch vụ, xã hội hóa công tác dự báo. Ở nước ta có rất nhiều chuyên gia, nhiều công ty có thể làm việc này và đã thử nghiệm trên thực tế thành công vài năm gần đây.

Trách nhiệm khi xảy ra hiện tượng lũ chồng lũ thì cũng không thể đổ lỗi cho một bên. Chủ tịch tỉnh cũng đang ra lệnh xả lũ theo quy trình vận hành hồ/liên hồ theo quy trình, chủ đập thủy điện cũng chấp hành mệnh lệnh và hướng dẫn đã ban ra. Thực tế thì lũ lên quá nhanh, người dân chạy không kịp. Còn hồ chứa cũng đứng trước thử thách ngàn cân, lũ có nguy cơ vượt đỉnh đập. Chưa có cơ chế, chính sách thuê dịch vụ dự báo và ra quyết định vận hành. Không làm được thì đi thuê-tư duy ấy đến nay vẫn chưa được áp dụng.

Điểm thứ hai liên quan đến thủy điện và hiệu quả kinh tế. Về an ninh năng lượng, nếu yêu cầu chủ đập xả nước khi phía trước dự báo vài ngày nữa không mưa thì họ sẽ thiếu nước để phát điện. Câu chuyện này từng xảy ra ở đập Hòa Bình năm 2022: EVN bị kỷ luật vì không đủ điện cho miền bắc do phải xả đáy quá nhiều. Khi hồ không đầy khi thời gian sau đó không còn mưa, hồ không đầy nước, công suất phát điện giảm, thậm chí không phát được điện, không có doanh thu. Chưa kể, họ còn bị phạt vì không bảo đảm công suất như đã đăng ký. Đây là mâu thuẫn lợi ích rất rõ ràng.

Do đó, tôi đề xuất một giải pháp: nếu Chủ tịch tỉnh ra lệnh xả sớm để phòng lũ, nhưng việc đó khiến hồ không tích đủ nước, thay vì đổ trách nhiệm cho nhau, thì hãy dùng Quỹ phòng chống thiên tai để bù đắp phần thiệt hại cho chủ đập. Khái niệm “mua dung tích phòng lũ” chính là ở chỗ đó.

Thực ra, câu chuyện này đã được bàn luận hơn mười năm nay. Hôm qua, trên mạng xã hội còn chia sẻ lại phóng sự VTV làm cách đây hơn chục năm, và tình hình đến nay vẫn gần như không thay đổi. Ý tưởng “mua dung tích phòng lũ” đã được đưa ra từ thời Phó Thủ tướng Hoàng Trung Hải, lúc bàn về quy trình vận hành liên hồ chứa. Nhưng việc ban hành chính sách vẫn không thống nhất được. Khi đó chúng ta chưa trải nghiệm thiệt hại lớn như hiện nay.

Đến giờ, yêu cầu này đã trở nên cấp bách. Sau sự kiện ở hồ Thác Bà qua cơn bão Yagi, Cục Tài nguyên nước đã chỉnh sửa quy trình vận hành hồ chứa từ Quy trình 740/2019 thành Quy trình 922/2025 cho các hồ chứa trên đồng bằng sông Hồng. Tuy nhiên, quy trình này vẫn mang tính “tiền kiểm”. Điều chỉnh mới phù hợp về thời gian tích nước, xả lũ linh hoạt hơn, nhưng vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu về phòng chống thiên tai, mà cụ thể là chưa tích hợp với bản đồ ngập lụt hạ du như mô hình của các nước tiên tiến.

Theo quy định hiện nay, Bộ Nông nghiệp và Môi trường chịu trách nhiệm vận hành cho 4 hồ do Bộ quản lý, Bộ Công thương chịu trách nhiệm tư vấn vận hành cho trên 30 hồ phân cấp cho Bộ. Số còn lại, việc ra quyết định vận hành là do Chủ tịch tịch Ủy ban nhân dân tỉnh. Ở trung ương thì đã có một số đơn vị tư vấn, tham mưu cho Bộ ra quyết định vận hành, nhưng ở cấp tỉnh thì hầu như chưa có một bộ phận như vậy.

Muốn làm công tác tư vấn vận hành hồ chứa, trước hết phải có đầy đủ số liệu khảo sát về lưu vực: địa hình, lịch sử lũ, thủy văn… Từ đó mới xây dựng mô hình toán. Khi có mô hình và có dự báo mưa, chuyên gia mới tính toán được các thông số lũ và kịch bản vận hành, tham vấn cho tỉnh ra quyết định. Không thể “nhìn trời nhìn đất rồi ra quyết định vận hành”.

Việc này không thể làm trong ngày một, ngày hai mà phải có kế hoạch triển khai bài bản, phải đầu tư cả phần cứng, phần mềm. Nền tảng ra quyết định vận hành phải đầy đủ cơ sở dữ liệu, mô hình tính toán, áp dụng công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo, máy học,…. Mô hình này còn phải được cập nhật và điều chỉnh hằng năm. Tham mưu cho người ra quyết định sai thì cũng phải liên đới chịu trách nhiệm.