Về cơ cấu thành viên đã có 23 công ty chứng khoán là thành viên giao dịch trên thị trường chứng khoán phái sinh, đóng góp tích cực vào hoạt động giao dịch sôi nổi trên thị trường.
Tính tất yếu của thị trường phái sinh
Ngày 6/8/2021 là ngày giao dịch có ý nghĩa đặc biệt tại Sở GDCK Hà Nội (HNX) với dấu ấn của phiên giao dịch thứ 1.000 được tổ chức trên thị trường chứng khoán phái sinh.
Nhìn lại 4 năm về trước, ngày 10/8/2017, thị trường chứng khoán phái sinh khai trương hoạt động, đánh dấu bước phát triển quan trọng của thị trường chứng khoán Việt Nam trong việc quản lý và vận hành một thị trường giao dịch sản phẩm mới, một kênh đầu tư mới đồng thời cung cấp công cụ phòng ngừa rủi ro hiệu quả đối với chứng khoán trên thị trường cơ sở.
Phát triển thị trường phái sinh được xem là xu thế tất yếu đối với thị trường Việt Nam, góp phần hoàn thiện cơ cấu thị trường cũng như cấu trúc hoạt động theo thông lệ quốc tế. Đó cũng là xu thế phát triển chung của thị trường chứng khoán thế giới.
Trong số hơn 100 thị trường chứng khoán trên thế giới và trong khu vực, hiện có khoảng 40 thị trường phái sinh được đưa vào vận hành và có tốc độ tăng trưởng ổn định qua nhiều năm (theo số liệu của WFE và FIA).
Phái sinh Việt Nam có gì sau 1.000 phiên giao dịch?
Ở Việt Nam, sau 4 năm hoạt động, thị trường chứng khoán phái sinh đã có sự phát triển nhanh chóng, vượt các kỳ vọng đặt ra, thể hiện rõ vai trò là công cụ phòng ngừa rủi ro, góp phần ổn định dòng vốn đầu tư trên thị trường cơ sở. Hiện tại, thị trường chứng khoán phái sinh cung cấp 2 dòng sản phẩm là: Hợp đồng tương lai (HĐTL) trên chỉ số cổ phiếu (HĐTL VN30) và HĐTL trên trái phiếu Chính phủ (TPCP) (HĐTL TPCP kỳ hạn 5 năm và HĐTL TPCP kỳ hạn 10 năm).
Hiện nay, sản phẩm HĐTL VN30 có thanh khoản cao và ổn định nhất trên thị trường chứng khoán phái sinh trong nước, đặc biệt là trước những diễn biến phức tạp của đại dịch Covid-19. Năm 2020, khối lượng giao dịch bình quân đạt 160.000 hợp đồng/phiên và thị trường đã đạt kỉ lục giao dịch với HĐTL VN30 với 356.033 hợp đồng vào ngày 29/7/2020.
Trong 7 tháng đầu năm 2021, kỷ lục giao dịch mới được xác định với 403.266 hợp đồng vào phiên giao dịch ngày 12/7/2021. Thống kê giao dịch tháng của HĐTL VN30 cho thấy, một xu hướng phát triển tương đối ổn định của sản phẩm trong 1.000 phiên giao dịch.
So với HĐTL trên chỉ số VN30, dòng sản phẩm HĐTL trên TPCP thanh khoản chưa cao kể từ khi ra đời vào ngày 4/7/2019, do còn tồn tại một số hạn chế nhất định gây trở ngại cho sự tham gia của ngân hàng thương mại vốn được xem là đối tượng đầu tư quan trọng nhất mà dòng sản phẩm này hướng tới. Mặc dù vậy, trong dài hạn, HĐTL TPCP vẫn được các chuyên gia kỳ vọng sẽ trở thành công cụ phòng ngừa rủi ro lãi suất hiệu quả đầu tiên cho ngân hàng thương mại trên thị trường TPCP.
Tổng khối lượng giao dịch HĐTL TPCP kỳ hạn 5 năm từ ngày 4/7/2019 đến hết ngày 6/8/2021 là 296 hợp đồng, khối lượng hợp đồng mở (OI) đạt 0 hợp đồng.
Ngày 28/6 vừa qua, SGDCK Hà Nội chính thức khai trương sản phẩm HĐTL TPCP kỳ hạn 10 năm, nhằm đáp ứng sát hơn nữa nhu cầu phòng vệ trên thị trường TPCP cơ sở.
Khối lượng giao dịch của HĐTL TPCP kỳ hạn 10 năm tính đến hết ngày 6/8 đạt 1.123 hợp đồng, OI là 149 hợp đồng. Mức giao dịch này tuy chưa cao nhưng cũng là tín hiệu tốt cho thị trường sau một thời gian thiếu vắng giao dịch với HĐTL trên TPCP.
OI toàn thị trường cũng được duy trì tăng ổn định qua các năm. Thị trường khai trương với OI là 202 hợp đồng. Đến ngày 31/12/2020, OI đạt 40.339 hợp đồng. Và tính đến cuối phiên giao dịch thứ 1.000, OI toàn thị trường đạt 37.614 hợp đồng, gấp 4,65 lần so cuối năm 2017.
| Chỉ tiêu | Năm 2017 (T8-T12) | Năm 2018 | Năm 2019 | Năm 2020 | Từ 01/01 – 06/08/2021 |
| Tổng KLGD (hợp đồng) | 1.106.353 | 19.697.764 | 22.185.274 | 39.914.223 | 30.208.192 |
| Tăng trưởng (%) | - | 869%* | 32,86% | 79,91% | 16,7%* |
| KLGD bình quân phiên (hợp đồng/phiên) | 10.954 | 78.791 | 88.741 | 158.390 | 205.498 |
| Tăng trưởng (%) | - | 815%* | 13% | 78% | 17,5% |
| Khối lượng mở OI cuối kỳ (hợp đồng) | 8.077 | 21.653 | 16.625 | 40.339 | 37.614 |
| Tăng trưởng (%) | - | 168%* | -27% | 143% | -6,8% |
| Số lượng tài khoản cuối kỳ (tài khoản) | 17.116 | 57.677 | 92.202 | 173.395 | 423.639 |
| Tăng trưởng (%) | - | 237%* | 60% | 88% | 144,32% |
| Số lượng thành viên TTPS (thành viên) | 07 | 14 | 19 | 20 | 23 |
| Tăng trưởng (%) | - | 100%* | 36% | 5% | 15% |
* Số liệu so cùng kỳ năm trước
Từ khi thị trường chứng khoán phái sinh ra đời, số lượng tài khoản giao dịch phái sinh liên tục gia tăng. Tính đến phiên giao dịch thứ 1.000, đã có 423.639 tài khoản được mở, tăng gấp 24,75 lần so cuối năm 2017. Về cơ cấu thành viên đã có 23 công ty chứng khoán là thành viên giao dịch trên thị trường chứng khoán phái sinh, đóng góp tích cực vào hoạt động giao dịch sôi nổi trên thị trường.
Những nền tảng quan trọng đã được hình thành
Thứ nhất, sự ra đời của thị trường phái sinh với một hệ thống cơ sở pháp lý được xây dựng chặt chẽ từ Luật Chứng khoán, Nghị định về thị trường chứng khoán phái sinh, Thông tư, và hệ thống Quy chế, Quy trình hướng dẫn tại các đơn vị vận hành thị trường là Sở GDCK Hà Nội và Trung tâm Lưu ký Chứng khoán Việt Nam đã và đang đặt những nền móng quan trọng, tạo đà cho việc củng cố và hoàn thiện hơn nữa cơ sở pháp lý cho thị trường về dài hạn.
Thứ hai, hoạt động vận hành hệ thống (giao dịch, bù trừ, thanh toán), công bố thông tin, giám sát (liên) hiệu quả và thông suốt. Khái niệm về sản phẩm phái sinh và cách thức ký quỹ, giao dịch, thanh toán phái sinh giờ đây đã không còn quá xa lạ với công chúng đầu tư trên thị trường. Nói một cách khác, người đầu tư đã quen với cơ chế vận hành của thị trường chứng khoán phái sinh, đặc biệt cơ chế bù trừ đối tác trung tâm (CCP), vốn rất khác biệt với thị trường cơ sở.
Thứ ba, thị trường chứng khoán phái sinh Việt Nam ngày càng nhận được sự quan tâm mạnh mẽ của công chúng đầu tư, giới nghiên cứu, cơ quan truyền thông trong nước và thế giới. Năm 2019-2020, nhiều công ty chứng khoán, quỹ đầu tư, ngân hàng đến từ Hồng Kông (Trung Quốc), Hàn Quốc, Singapore, và Đài Loan (Trung Quốc) đã đề xuất các hình thức xúc tiến đầu tư cho sản phẩm HĐTL VN30 với Sở GDCK Hà Nội.
Hiện, Sở GDCK Hà Nội đang trình Bộ Tài chính cho phép thực hiện các thủ tục để HĐTL VN30 sớm được cơ quan nước sở tại cho phép các công ty môi giới được giới thiệu rộng rãi sản phẩm này tới cộng đồng các nhà đầu tư tại Đài Loan.
Thứ tư, cũng trên đà hội nhập toàn cầu, thị trường chứng khoán phái sinh Việt Nam đang có xu hướng vận động ổn định cùng chiều với thị trường phái sinh thế giới, đặc biệt dưới ảnh hưởng diễn biến phức tạp của đại dịch Covid-19 từ cuối năm 2019 đến nay.
Trong năm 2020, khi thị trường phái sinh thế giới tăng trưởng 35% so 2019 (đạt 46 tỷ hợp đồng), thì thị trường chứng khoán phái sinh trong nước cũng đạt mức tăng trưởng gần 80% (đạt gần 40 triệu hợp đồng). Trong 7 tháng đầu năm 2021, tăng trưởng của thị trường chứng khoán phái sinh trong nước đạt hơn 16%, trong khi con số này trên thế giới là khoảng 33%.
Cuối cùng, với những thành tựu đáng khích lệ, thị trường chứng khoán phái sinh Việt Nam đã và đang ngày càng thể hiện rõ vai trò phòng vệ rủi ro đặc biệt khi thị trường cơ sở biến động mạnh; đồng thời là công cụ đầu tư kiếm lời hữu hiệu dựa trên biến động thị trường cơ sở.
Kể từ khi phái sinh ra đời, những “cú sốc trên thị trường chứng khoán” do các thông tin cơ bản không tích cực gây nên đã giảm đáng kể cả về số lượng và mức độ tác động, đồng thời nhà đầu tư cũng không ồ ạt rút tiền khỏi thị trường chứng khoán như trước đây.
Một số tồn tại cần khắc phục
Bên cạnh những kết quả đã đạt được, thị trường chứng khoán phái sinh vẫn tồn tại một số hạn chế cần được lưu tâm khắc phục trong thời gian tới.
Thứ nhất, cơ cấu sản phẩm trên thị trường chưa thật sự đa dạng để thu hút sự quan tâm của nhà đầu tư trong và ngoài nước. Sản phẩm HĐTL trên chỉ số VN30 tuy có thanh khoản tốt nhưng vẫn cần được phát triển thêm với các chỉ số cơ sở khác có tính đại diện và hấp dẫn trên thị trường. Các sản phẩm HĐTL TPCP chưa thật sự dễ tiếp cận với đối tượng đầu tư chính, là các ngân hàng thương mại.
Để khắc phục được hạn chế này, cần rất nhiều trao đổi cởi mở hơn nữa giữa các nhà tạo lập chính sách từ Bộ Tài chính, Ngân hàng Nhà nước, Ủy ban Chứng khoán Nhà nước, cũng như các đơn vị tổ chức thị trường (HNX, HOSE, VSD).
Thứ hai, nhà đầu tư trên thị trường chứng khoán phái sinh cũng chưa thực sự đa dạng,chủ yếu nhà đầu tư cá nhân trong nước vẫn là đối tượng chiếm đa số. Tỷ trọng KLGD của nhà đầu tư cá nhân trong nước mặc dù có giảm dần, từ 98% vào cuối năm 2017 xuống còn còn 83,81% năm 2020, và trong 7 tháng đầu năm 2021 còn 81,17%, nhưng nhìn chung vẫn ở mức cao. Giao dịch của nhà đầu tư tổ chức trong nước (bao gồm cả tự doanh) và của nhà đầu tư nước ngoài đã tăng lên nhưng cũng vẫn chiếm tỷ trọng nhỏ, trung bình lần lượt khoảng 17,7% và 1,13% tổng khối lượng giao dịch toàn thị trường.
Hiện nay, Sở GDCK Hà Nội đang tiếp tục phối hợp các cơ quan quản lý để nghiên cứu cải thiện các chính sách và tăng cường quảng bá về thị trườngnhằm thúc đẩy đa dạng hóa cơ cấu nhà đầu tư trên thị trường phái sinh.
Dư địa phát triển của thị trường chứng khoán phái sinh Việt Nam
Trên cơ sở những thành tựu đã đạt được trong 1.000 phiên giao dịch qua, Sở GDCK Hà Nội đã và đang tiếp tục nghiên cứu phát triển các sản phẩm mới như: HĐTL trên chỉ số cố phiếu khác, HĐTL trên cổ phiếu đơn lẻ (SSF), Hợp đồng quyền chọn trên chỉ số chứng khoán và Hợp đồng quyền chọn trên cổ phiếu đơn lẻ (SSO).
Lộ trình cho mỗi sản phẩm sẽ theo sát chủ trương được Chính phủ phê duyệt, gắn với mức độ ổn định của hạ tầng công nghệ cũng như mức độ sẵn sàng của thị trường.
Về hệ thống công nghệ, hệ thống giao dịch bù trừ thanh toán mới thuộc gói thầu với Sở GDCK Hàn Quốc (KRX) đang được tích cực thử nghiệm và khi hoàn thiện, được kì vọng sẽ cung cấp thêm nhiều chức năng giao dịch ưu việt cho thị trường phái sinh, đảm bảo định hướng phát triển dài hạn của thị trường.
Cuối cùng, với việc tiếp tục phát huy hiệu quả trong công tác giám sát trên thị trường chứng khoán phái sinh cũng như giám sát liên thị trường, bảo đảm thị trường vận hành thông suốt, hiệu quả và an toàn Sở GDCK Hà Nội hy vọng thời gian tới, thị trường chứng khoán phái sinh Việt Nam sẽ tiếp tục phát triển với nhiều cột mốc đáng ghi nhận hơn nữa, trở thành một kênh đầu tư đáng tin cậy của nhà đầu tư trên thị trường trong và ngoài nước.
