Cứ đến rằm tháng 10 âm lịch hằng năm, đồng bào Khmer Nam bộ nói chung và người dân Sóc Trăng nói riêng sẽ trở về đoàn tụ cùng gia đình, dưới ánh trăng vàng, bên bánh cốm dẹp, với câu hát Dù Kê, điệu múa Rom Vong và cùng chung vui Lễ hội Óoc Om Bóc-Đua nghe Ngo truyền thống.

Đồng bằng sông Cửu Long có hơn 1.230 lễ hội, trong đó lễ hội dân gian, truyền thống chiếm gần 70%. Các lễ hội thể hiện dấu ấn đặc sắc về văn hóa của các dân tộc thiểu số, trong đó Lễ hội Óoc Om Bóc của đồng bào Khmer Nam bộ là náo nhiệt và phong phú nhất.

Thời gian qua, nhằm chăm lo đời sống cho đồng bào dân tộc thiểu số nói chung và đồng bào Khmer Nam Bộ nói riêng, cùng với phát triển kinh tế, Ðảng và Nhà nước ta đã có nhiều chủ trương, chính sách nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa qua việc tổ chức các lễ hội truyền thống.

Cho đến nay, vẫn chưa thể xác định được nguồn gốc hình thành của lễ hội Óoc Om Bóc gắn với việc đua ghe Ngo của người Khmer, nhưng trong dân gian hiện lưu truyền rất nhiều truyền thuyết liên quan đến lễ hội này.

Theo quan niệm của người Khmer, Mặt Trăng được xem là vị thần của đất và nước, chúa tể của mùa màng, có chức năng điều phối sự vận hành của thời tiết, mùa vụ.

Người Khmer cho rằng, trong cuộc sống, con người luôn gây ra tội lỗi, xúc phạm đến đất và nước. Vì sự sinh tồn, vì lòng tham lam vị kỷ, con người thường xuyên làm vẩn đục, uế tạp nước và đất, có nghĩa con người đã xúc phạm tới thần linh.

Do vậy, hàng năm, người Khmer phải làm lễ để chuộc tội và tạ ơn đối với thần. Và lễ hội Cúng Trăng-Óoc Om Bóc, Thả hoa đăng, Thả đèn trời, đua ghe Ngo chính là hình thức mà người Khmer muốn bày tỏ lòng tri ân của mình đối với Thần Nước, Thần Đất, cầu xin sự “tha thứ” của các vị thần về những hành động của con người đã làm tổn hại đến đất, nước, đến môi trường xung quanh.

Về sự ra đời của lễ hội Óoc Om Bóc, dựa vào các câu chuyện trong kinh điển Phật giáo và truyện cổ tích Khmer, người ta lý giải rằng, lễ hội cúng trăng ra đời từ một câu chuyện về tiền kiếp của đức Phật Thích Ca Mâu Ni.

Đó là vào một đêm rằm trăng tròn, có một con thỏ phát nguyện tâm thiện muốn hiến thể xác của mình cho bất kỳ ai cần đến, để sớm được hóa kiếp khác. Lời nguyện đó ngay lập tức được vị thần Pres-anh đang ngự ở tầng trời nghe được. Ngài liền hạ giới, biến mình thành một cụ già, lom khom đến gần Thỏ xin được ăn thịt. Thỏ liền nhảy vào đống lửa tự thiêu mình, biến thành thức ăn cho cụ già (thần Pres-anh). Thế nhưng, khi đó, ngọn lửa không những không thiêu chết Thỏ mà còn tắt đi. Xúc động trước việc làm thiện tính đó, thần Pres-anh bồng lấy Thỏ, bay một mạch lên cung trăng và dùng phép màu vẽ hình Thỏ in vào Mặt Trăng mãi mãi về sau này để con người thấy mà noi gương. Và, cũng từ đó lễ hội cúng Trăng (Óoc Om Bóc) ra đời.

Về lễ hội đua ghe Ngo, có 3 truyền thuyết phổ biến nhất, đó là:

Thứ nhất, ngày xưa có công chúa Neng Chanh (Nàng Chanh) có tài sắc vẹn toàn được nhà vua rất yêu chuộng. Từ lòng ganh ghét ti tiện nên một tên quan đại thần đã vu cho nàng tội bỏ chất cáu bẩn ở móng tay vào nồi canh của vua. Biết mình không còn cách nào minh oan, Neng Chanh vội vã xuống thuyền xuôi theo sông Ba Sắc chạy trốn. Nhà vua cho quân lính đuổi theo hạ sát nàng. Biết không thể thoát thân, định mạng đã đến, nên Neng Chanh vội vã ném chiếc ống nhổ (người Khmer gọi là Kon thô) là kỷ vật được nhà vua ban tặng trước đó xuống vàm sông và nơi đó sau này người Khmer gọi là “Peam Kon thô” (Peam là vàm, Kon Thô là ống nhổ; người Việt gọi vàm Ống Nhổ - nay gọi vàm Dù Tho) và kết cục nàng bị vua xử trảm một cách thương tâm. Từ truyền thuyết đó, nên trong dân gian Khmer tương truyền: để tưởng nhớ Neng Chanh tài hoa bạc mệnh, hàng năm cư dân Khmer quanh vùng tổ chức đua ghe Ngo để diễn lại cảnh Neng Chanh chạy trốn khỏi hoàng cung đến vùng đất Ba sắc - nay là Sóc Trăng.

Thứ hai, tục đua ghe Ngo theo dân gian tương truyền thì xuất phát từ đặc điểm cuộc sống của cộng đồng cư dân lúc bấy giờ ở vùng sông nước cho nên khởi đầu họ đã làm nên chiếc ghe độc mộc dùng để làm phương tiện đi lại, đồng thời chiếc ghe Ngo cũng là vật linh thiên dùng để đưa nước từ ruộng đồng ra biển cả, đánh dấu sự kết thúc của một năm đồng áng. Những cuộc mưu sinh để chống chọi với thiên nhiên và đàn thú dữ thường được tổ chức đi thành từng đoàn, do đó chiếc ghe độc mộc lúc bấy giờ có phần bất tiện, không khả năng đáp ứng được sức tải nhiều người theo yêu cầu, nên họ phải đóng chiếc ghe dài ra để chở được nhiều người, phục vụ cho cuộc sống mưu sinh của cộng đồng.

Thứ ba, có thuyền thuyết cho rằng tục đua ghe Ngo của đồng bào Khmer là nhằm ôn lại kỳ tích của lực lượng chủ lực hải quân và chiếc thuyền chiến (ghe Ngo). Theo cuốn sách “Nguồn gốc lễ hội đua ghe Ngo, thả đèn nước và cúng trăng” của nhà sư Thạch Sô Tưm xuất bản năm 2009 bằng tiếng Khmer, lễ hội đua ghe Ngo đã có từ lâu và trở thành một tập tục của những cư dân ở xứ sở Ba Sắc xưa (nay là Sóc Trăng) vào khoảng năm 2071 tính theo Phật lịch và năm 1528 tính theo Dương lịch.

Trước ngày đua…

Trước hội thi, các đội thường tập dựa vào con nước vì nước ròng (kém) không tập được. Thời gian tập chủ yếu là sáng sớm và chiều mát để các tay đua không bị mất sức. Tuy nhiên, người ta còn chọn những buổi trưa nắng để tập nhằm nâng cao sức chịu đựng khi vào đua chính thức bởi khi đua có lúc đua từ sáng đến chiều, đòi hỏi sự bền bỉ về thể lực của các tay đua. Trên bờ, người dân ra bờ sông cổ vũ các tay đua của phum, sóc mình luyện tập rất đông.

Đội đua ghe thường có 70-80 người gồm tay bơi chính thức và dự bị, là những trai tráng khỏe mạnh được cộng đồng lựa chọn. Trên ghe Ngo có 3 người điều khiển. Người ngồi ở vị trí mũi ghe phải là người khá giả, có uy tín trong phum sóc.

Khi được lựa chọn, người ngồi mũi là người chịu trách nhiệm chỉ đạo kỹ thuật bơi của toàn đội, chỉ đạo các nghi lễ liên quan tới hoạt động đua ghe, chỉ đạo chuẩn bị lễ cúng, nuôi các tay bơi (“con dầm”) ăn, tập luyện và lo các chi phí khác cho cuộc đua (ngày nay, chi phí cho cuộc đua một phần được chính quyền địa phương hỗ trợ, một phần do nhà chùa quyên góp từ cộng đồng cư dân, tuy nhiên ở một số phum sóc vẫn còn giữ lệ này).

Người thứ hai chịu trách nhiệm điều khiển chung bằng cách ra hiệu lệnh bằng còi hoặc cồng, đặc biệt là thúc giục nhóm tay bơi khu vực giữa ghe, được gọi là blong kchay. Người ngồi đuôi giữ nhiệm vụ điều chỉnh kỹ thuật của các tay bơi, còn gọi là chỉ huy dàn lái (sayak).

Sau người ngồi mũi là cặp “con dầm” được gọi là “s’ma tưm”. Cặp này phải có kỹ thuật bơi thật nhanh, theo đúng nhịp cồng hoặc còi để làm chuẩn mực cho các tay bơi ngồi phía sau. Tiếp theo là “kôn chro va” gồm 6 người ngồi bơi; rồi đến “kô lich” là 28 người quỳ bơi, khi ghe gần đến đích, 28 người này đồng loạt đứng lên, một chân làm trụ, một chân dồn lực đẩy hợp cùng cánh tay bơi dầm nhằm làm cho ghe lao nhanh về đích; sau đó là 8 “sroong dôn” làm nhiệm vụ nhún bơi. Cuối cùng là 3 tay lái: lái chính đứng sau cùng, 2 lái phụ đứng song song phía trước lái chính.

Vì chiếc ghe Ngo có hình dáng thon dài như thân hình rắn, hai đầu cong lên, nên khi bơi, trông chiếc ghe như một con rắn đang trườn mình trên mặt nước, rất sinh động. Nhưng nếu động tác của đội bơi phối hợp không nhịp nhàng, ghe dễ bị mất thằng bằng và lật chìm. Vì thế, các tay bơi phải ra sức tập cho thuần thục, theo đúng vị trí của mình.

Trước khi đi đua, các đội bơi đều phải tập bơi trên cạn hàng tháng trời. Thông thường, điểm tập bơi là trước sân chùa. Các tay bơi được sắp xếp theo vị trí của mình trên ghe và tập theo tiếng cồng hay còi của huấn luyện viên cho thật nhịp nhàng, ăn ý.

Theo kinh nghiệm của những đội đua đã từng dành chức vô địch, để ghe lao đi thật nhanh, ngoài kỹ thuật đóng ghe, đòi hỏi các tay chèo phải có sự phối hợp nhịp nhàng, chính xác từ người ngồi đầu mũi cho đến người lái cuối ghe, tất cả đều như một theo hiệu lệnh bằng còi của người giữ nhịp đứng giữa ghe (người này được xem là “nhạc trưởng” của đội, chỉ huy các tay chèo gia tăng nhịp chèo, tốc độ chèo hay chèo đều tay giữ sức cho trận tiếp theo). Có thể nói, đây là kỹ thuật rất quan trọng quyết định thắng hay bại của cả cuộc đua.

Sáng sớm trước ngày đua, các đội đua làm lễ xuất quân. Địa điểm làm lễ xuất quân thường diễn ra ở chùa, ở đoạn sông hay kênh nằm ở trung tâm của phum, sóc. Trong ngày này có đầy đủ chính quyền, sư sãi chùa, chức sắc, các trưởng lão và hầu hết bà con trong phum, sóc. Thường ghe đua được bơi biểu diễn một đoạn ngắn để tạo khí thế lấy đà. Sau đó, ghe đua được một chiếc ghe máy có mã lực mạnh kéo; đi cùng là một chiếc ghe cà hâu (làm nhiệm vụ hậu cần), có cả nơi nghỉ ngơi cho đoàn đua, chở theo dàn trống, dàn nhạc ngũ âm với trên dưới 100 người tham gia, chưa tính cổ động viên tự đi.

Ngày xuất bản: 20/11/2024
Tổ chức sản xuất: ĐÔNG MINH
Ảnh, nội dung và trình bày: NGUYỄN PHONG, BIỆN DIỆU
Tư liệu tham khảo: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Sóc Trăng
Trở về nhandan.vn