Cuối năm 1972, tiên đoán khả năng Mỹ sẽ huy động B-52 đánh phá miền bắc, Quân chủng Phòng không-Không quân đã khẩn trương tổ chức huấn luyện bay đêm bổ sung cho Phi đội 5. Gần chục phi công bay giỏi, kỹ thuật tốt, bản lĩnh vững vàng được lựa chọn để tập luyện cất cánh với tên lửa bổ trợ, bay chặn kích B-52 bằng ra-đa kết hợp bằng mắt. 

Theo Trung tướng Nguyễn Đức Soát, 4 năm từ 1968-1972 là thời kỳ “vàng” của lứa phi công năm ấy để được huấn luyện, nắm vững tất cả các kỹ thuật xử lý, tích góp kinh nghiệm không chiến. Nên khi bước vào mỗi trận đánh, các phi công ưu tú của ta hoàn toàn làm chủ được cả về sức khỏe, tâm lý và kỹ thuật, giành chiến thắng bất ngờ khiến đối phương vẫn đeo đẳng câu hỏi vì sao bị bắn hạ trên bầu trời Hà Nội cho đến tận những năm hòa bình sau này.

“Từ những năm ấy và cho đến tận bây giờ, tôi vẫn tâm niệm là kinh nghiệm chuẩn bị cho chiến tranh của Bác Hồ, các đồng chí lãnh đạo Đảng và Nhà nước ta khi đó rất sâu sát. Bây giờ cũng vậy, trong thời bình nếu không có chiến lược từ rất sớm thì khi gặp khó khăn sẽ không trở tay kịp”, Trung tướng Nguyễn Đức Soát nói.

Kể về trận đánh hôm đó, Trung tướng Nguyễn Đức Soát vẫn không giấu nổi sự tiếc nuối dù đã 50 năm trôi qua. “Trận này tôi rất tiếc vì đúng ngày thành lập quân đội, là người chỉ huy, quyết tâm làm sao dẫn đơn vị đi đánh trận đầu tiên nhưng không bắn được, mà lại để địch bắn rơi phi công số 2 của mình. Tôi vô cùng bứt rứt. Chiều về anh em trong đội động viên, không bắn hạ được máy bay địch, nhưng quan trọng nhất là đã cản phá được nó, không để nó đánh được trận địa tên lửa của ta, để tên lửa của mình có điều kiện tiếp tục chiến đấu”, ông bùi ngùi nhớ lại. 

Nhờ có sự kết hợp bọc lót nhuần nhuyễn giữa không quân và bộ đội tên lửa mà suốt 12 ngày đêm năm 1972, không có đợt nào không quân Mỹ đánh trúng được trận địa tên lửa của bộ đội Việt Nam. Đây chính là yếu tố rất quan trọng, là sự kết hợp linh hoạt giữa không quân và phòng không, tên lửa.

Ngừng một lát, nhắc lại tên những người đồng đội đã hy sinh trong 12 ngày đêm 50 năm về trước, Trung tướng Soát không kìm nén được sự xúc động: “Khi bàn về cách đánh B-52, chúng tôi đều khẳng định phải kiên quyết bắn rơi. Nếu 2 quả tên lửa trên MiG-21 không bắn được thì vẫn còn quả tên lửa thứ 3 là chiếc máy bay và một trái tim cháy bỏng căm thù của phi công ta”.

Trong 12 ngày đêm Đại đội 3 đã bắn rơi được 5 máy bay Mỹ, trong đó có 2F4, 1 máy bay trinh sát không người lái, 1 trinh sát R5C của hải quân Mỹ và 1 B-52. 

“Nhưng đại đội chúng tôi đã mất đi 2 phi công và 1 phi công bị Mỹ bắn rơi và nhảy dù được”, giọng Trung tướng Soát chùng xuống khi kể về những chiến công. 

Ký ức 50 năm qua bỗng chốc dội về. Bi tráng nhất là trường hợp của phi công Vũ Xuân Thiều đêm 28/12. Cất cánh từ sân bay Cẩm Thủy (Thanh Hóa), phi công Vũ Xuân Thiều gặp địch ở Sơn La. Sau khi bắn xong 2 quả đạn, với trái tim “bùng cháy căm thù”, anh đã lao thẳng MiG-21 vào B-52 rồi anh dũng hy sinh.

Cũng trong ngày 28/12 ấy, phi công Hùng của Đại đội 3 đã bắn rơi được 2 máy bay Mỹ nhưng anh cũng bị bắn rơi. 

“Những tổn thất trong chiến tranh và nhất là khi chiến tranh gần kết thúc, ngày thắng lợi đến gần luôn luôn là cái gì đấy gây cho mình cảm giác vừa đau thương vừa tiếc nuối. Nhưng cũng rất là tự hào vì chiến công của người lính trẻ”, Trung tướng Soát rưng rưng nơi khóe mắt khi nhắc tới sự hy sinh của người đồng đội, người bạn thân thiết của ông – phi công Vũ Xuân Thiều đã hòa vào “đại dương thứ 5” trong đêm 28/12/1972.

Hàng chục năm qua đi, từ cuộc không chiến nảy lửa năm nào trên bầu trời Hà Nội, những người lính ở hai đầu chiến tuyến đã bắt đầu xích lại gần nhau hơn. Và đến lúc này, Trung tướng Soát, Anh hùng lực lượng vũ trang với chiến công 6 lần bắn rơi máy bay Mỹ cùng với 1 số người Mỹ đã trở thành cầu nối cho những người từng là cựu thù trên bầu trời Việt Nam có dịp gặp nhau để hóa giải mối thù năm xưa và trở thành những người bạn. 

Cho đến nay đã có 4 cuộc gặp các cựu phi công Việt Nam và Mỹ từng tham chiến ở Việt Nam. Lần đầu tiên vào tháng 4/2016 tại Hà Nội, lần thứ hai diễn ra vào tháng 9/2017 tại thành phố San Diego, bang California, Mỹ. Lần thứ 3 là tháng 10/2018 tại Hà Nội và gần đây nhất, từ ngày 27-30/10/2022, Trung tướng Nguyễn Đức Soát và cựu phi công Nguyễn Văn Nghĩa đã có cuộc gặp gỡ các cựu phi công Át (ACE) tại Mỹ. [Phi công ACE là những phi công bắn được từ 5 máy bay của đối phương trở lên]. 

Nhưng Trung tướng Soát nói, để có được cuộc gặp đầu tiên phải mất gần 5 năm từ lúc ý định xuất hiện.

“Đầu tháng 10/2011, cựu Đại úy Mỹ Richard Berry gửi thư cho Tùy viên quân sự Mỹ tại Việt Nam đề nghị gặp tôi. Richard là bạn của phi công lái chiếc F4 đã bị tôi bắn hạ năm xưa. 2 tháng sau đó, chúng tôi đã gặp mặt nhau trong một nhà hàng ven hồ Tây và nói toàn về… máy bay và cuộc chiến đó.” 

Thái độ thiện chí và cởi mở của ông Richard Berry trong buổi gặp gỡ tối 26/12/2011 cùng với thông tin về việc phi công Jack R.Trimble năm 2012 sang Việt Nam để gặp Thiếu tướng phi công Trần Việt chỉ để chuyển lời cảm ơn của mẹ ông tới phi công Trần Việt rằng: "Tuy hạ máy bay nhưng không bắn chết con bà trong trận đánh ngày 27/12/1972", đã thôi thúc Trung tướng Nguyễn Đức Soát lên kế hoạch tổ chức để các cựu phi công hai nước gặp nhau. 

Sau 5 năm trao đổi thư từ, ông cùng cựu phi công Nguyễn Sỹ Hưng, với sự tham gia tích cực từ Đại tá Charlie Tutt - cựu phi công lái F-4J của Thủy quân lục chiến Mỹ từng đóng quân tại căn cứ Chu Lai, Quảng Nam (1967-1968) đã tổ chức được cuộc gặp mặt đầu tiên vào ngày 13/4/2016 tại Hà Nội. Cuộc gặp có sự tham dự của 12 phi công Việt Nam, 11 phi công Mỹ.

Trong cuộc gặp gỡ, có nhiều cựu phi công Mỹ xin lên sân bay Kép nơi diễn ra nhiều trận không chiến, họ đến tượng đài không quân có bia khắc các liệt sĩ phi công của mình. Họ xem, thắp hương, đặt vòng hoa, giơ tay chào như các quân nhân chào nhau. Có phi công đã tìm, đến thăm lại gia đình mà ông ta đã bắn rơi cả phi công ở sân bay Kép. Đến thăm gia đình đó, ông nói thực sự rất buồn vì phi công đã hy sinh và ông ta xin nhận làm con của gia đình. 

Cũng trong cuộc đầu tiên gặp đó, một vị Chuẩn đô đốc Mỹ trước khi sang Việt Nam đã gửi cho tướng Soát bức thư với nội dung: “Tôi đề nghị ông đừng bắt tôi gặp ông quản giáo ở Nhà tù Hỏa Lò”. 

Trung tướng Soát đã nhắn lại: "Ông cứ yên tâm mà sang đi". Sau khi gặp lại những cựu phi công của Việt Nam, tới thăm lại Nhà tù Hỏa Lò, ông Chuẩn đô đốc ấy đã rất xúc động, tặng lại Nhà tù Hỏa Lò chiếc huy hiệu phi công của Hải quân Mỹ -chiếc huy hiệu chỉ cấp cho mỗi người một lần duy nhất trong đời. 

Sau khi về nước, người cựu phi công Mỹ này có 1 câu phát biểu rất hay, đó là: “Nhà tù nhỏ nhất nằm ở giữa 2 tai của bạn. Nếu bạn không đi đến để nghe, không đến để chứng kiến, suốt đời bạn bị giam hãm, bị tù vì những ý nghĩ cũ của mình về đất nước, về con người Việt Nam. Hãy đến Việt Nam để biết cuộc sống, con người ở đấy họ tốt như thế nào”.

Trong cuộc gặp lần thứ 2 giữa các cựu phi công Việt Nam và Mỹ hồi cuối tháng 9/2017 trên tàu sân bay Midway tại căn cứ Hải quân Mỹ ở thành phố San Diego, California, Mỹ, Trung tướng Soát đã gặp lại cựu phi công Mỹ John P.Cerak, người bị ông bắn rơi trong trận không chiến ngày 27/6/1972. 

Sau khi kể lại lần bị Trung tướng Soát hạ gục năm đó, đại úy John P. Cerak bằng giọng hóm hỉnh đã nói: “Tướng Soát đã làm mất một ngày du lịch thú vị của tôi. Tôi bị thương nhẹ và vào Hỏa Lò, 4 ngày sau được báo là có khách đến thăm, ông Soát tự giới thiệu ông là Trung úy. Hôm nay được gặp lại ông ở đây tôi rất cảm động, rất vui, muốn làm bạn của ông”. 

“Từ đó chúng tôi giữ quan hệ, viết thư qua lại cho nhau, tôi gửi sách cho ông ấy, ông ấy gửi sách cho tôi. Gần đây ông ấy báo cháu ngoại ông ấy đang làm một đề tài nghiên cứu về chiến tranh Việt Nam, xin sang Việt Nam gặp tôi để lấy tư liệu”, Trung tướng Soát kể.

Cuộc hội ngộ giữa những cựu phi công Việt Nam và Mỹ cũng đã viết nên một câu chuyện tình bạn đẹp giữa những người đã từng ở hai bên chiến tuyến. 

10 giờ sáng một ngày cuối năm 2022, cựu phi công Vũ Đình Rạng bật messenger, lần tìm tên David Robert Volker trong danh sách bạn bè Facebook của mình. David chính là viên phi công Mỹ có mặt trên chiếc B-52 bị ông Rạng tiếp cận tại không phận Nghệ An năm 1971. Sau rất nhiều năm, David trở lại Việt Nam trong hành trình “Từ không chiến thành bạn bè”. Hai người lính, ở hai đầu chiến tuyến đã gặp nhau, kết bạn với nhau và vẫn gửi cho nhau những lời chúc vội vàng xuyên qua hai đầu trái đất. 

Sau chừng vài chục giây, bên kia Volker nhấc máy. Mặc dù đã nửa đêm tại Mỹ, nhưng người cựu phi công B-52 vẫn hồ hởi khi thấy “người bạn Việt Nam” gọi tới. Ông trở dậy, bật đèn và cùng ông Rạng hỏi han nhau về kế hoạch tổ chức Noel, kế hoạch đón năm mới cũng như gửi lời chúc tốt lành nhất cho nhau. Ông Rạng còn đặc biệt mời David R. Volker sang thăm Việt Nam trong dịp gần nhất.

Sau hơn 50 năm, đau thương và mất mát dường như đã trở thành sợi dây vô hình để kết nối những con người đã từng ở hai đầu chiến tuyến tìm lại sự hàn gắn. Những cựu phi công Việt Nam và Mỹ đã cùng nhau gác lại, hướng đến tương lai bằng tình bạn lạ kỳ dù ngôn ngữ khác nhau và cách biệt về địa lý. 

Trung tướng Nguyễn Đức Soát chia sẻ: “Những cuộc gặp, sự kết nối giữa chúng tôi không chỉ giúp thỏa mãn tò mò của mỗi bên về ý định chiến thuật, diễn biến những trận đánh trong quá khứ. Hơn thế nữa, chúng tôi đều có ước muốn xây dựng mối quan hệ giữa hai nước ngày càng tốt hơn, giúp nhân dân hai nước và những người xung quanh mình hiểu được rằng hai nước rất cần hòa bình và phát triển”.