Thời điểm vàng

Nghị quyết số 20-NQ/TW ban hành ngày 16/6/2022 Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể trong giai đoạn mới, được kỳ vọng tạo động lực để kinh tế hợp tác phát triển tương xứng với lợi thế so sánh và tiềm năng của nó.

Sau 20 năm thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa IX về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể, khu vực kinh tế tập thể nước ta đã có những chuyển biến tích cực. Tuy nhiên, tốc độ tăng trưởng, tỷ trọng đóng góp của khu vực kinh tế tập thể vào GDP còn thấp và có xu hướng giảm…

Đã từng đứng trước lựa chọn “thay đổi hay là chết”, Liên hiệp Hợp tác xã thương mại Thành phố Hồ Chí Minh (Saigon Co.op) đã có cuộc chuyển mình từ mô hình hợp tác xã (HTX) kiểu cũ sang mô hình mới một cách thành công. Saigon Co.op lại đang đứng trước những lựa chọn đổi mới để bảo đảm tự chủ trong sản xuất, kinh doanh.

Trở lại thời điểm đầu thập niên 90 của thế kỷ trước, khi nền kinh tế Việt Nam chuyển dịch mạnh từ cơ chế bao cấp sang kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, Anh hùng Lao động Nguyễn Thị Nghĩa, Chủ tịch HĐQT đầu tiên của Saigon Co.op, nhớ lại: Mô hình HTX kiểu cũ đã bộc lộ không ít khiếm khuyết, buộc phải giải thể hàng loạt. Để tìm lối ra, cấp ủy cơ sở đã xin chủ trương cấp ủy cấp trên và UBND Thành phố cho chuyển đổi Ban Quản lý HTX Mua bán Thành phố trở thành Liên hiệp HTX Mua bán Thành phố (nay là Saigon Co.op).

Nhờ sự chuyển đổi kịp thời ấy, dù lĩnh vực hoạt động có mức độ cạnh tranh vô cùng khốc liệt, Saigon Co.op vẫn giữ được kết quả kinh doanh khả quan. Trong khi nhiều chuỗi phân phối, bán lẻ chìm trong thua lỗ, thậm chí có thương hiệu phải đóng cửa, thu hẹp sản xuất thì thị phần của thương hiệu này vẫn chiếm khoảng 40% ngành bán lẻ tiêu dùng cả nước.

Lý giải về sự tăng trưởng này, Phó Bí thư Đảng ủy, Tổng Giám đốc Saigon Co.op Nguyễn Anh Đức nhìn nhận, đó là nhờ phát huy tối đa vai trò lãnh đạo của Đảng trong hoạt động HTX. Đảng ủy Saigon Co.op luôn lãnh đạo HĐQT, Ban giám đốc thực hiện tốt các nhiệm vụ sản xuất, kinh doanh trên cơ sở giữ vững bản chất HTX. 

Thí dụ như việc: thực hiện chiến lược hàng hóa và chiến lược giá cho toàn hệ thống theo từng vùng miền; thực hiện các giải pháp tổ chức khai thác nguồn hàng nhằm tạo ưu thế về hàng hóa, nâng cao hiệu quả kinh doanh; quảng bá, chăm sóc và phát triển khách hàng; ứng dụng khoa học, công nghệ thông tin; hoạt động phối hợp, hỗ trợ kinh doanh giữa Saigon Co.op và các HTX thành viên;… 

Tuy đạt được những thành tựu nổi bật, nhưng Saigon Co.op cũng đang gặp phải những thách thức mang tính đặc thù.

Saigon Co.op hiện có 26 HTX thành viên với vốn điều lệ hơn 3.200 tỷ đồng, trong đó, vốn tích lũy của Saigon Co.op trong quá trình hoạt động hơn 3.180 tỷ đồng (chiếm 99,19%), vốn góp từ 26 HTX thành viên hơn 25,5 tỷ đồng (chiếm 0,8%), vốn công trợ của Nhà nước 198 triệu đồng (chiếm 0,01%).

Do quy mô, doanh thu của các hệ thống bán lẻ trực thuộc Saigon Co.op chiếm tỷ lệ lớn hơn nhiều so với đóng góp của các HTX thành viên, cho nên tổng giao dịch hàng hóa nội bộ chiếm tỷ trọng rất thấp. Điều này dẫn đến việc chuyển đổi mô hình hoạt động của Saigon Co.op cho phù hợp với Luật Hợp tác xã năm 2012 đang gặp vướng mắc, cần có sự hướng dẫn từ các cơ quan quản lý Nhà nước.

Mặt khác, tổng doanh thu của Saigon Co.op đạt khoảng 33.000 tỷ đồng/năm, trong đó, chủ yếu đến từ các mô hình bán lẻ hiện đại; riêng đối với hoạt động cung ứng hàng hóa cho các HTX thành viên qua các năm chỉ chiếm bình quân dưới 1,5% tổng doanh thu của đơn vị.

Điều này cũng đang là thách thức lớn đối với đặc thù mang tính lịch sử của Saigon Co.op khi Điều 5, Nghị định số 193/2013/NĐ-CP ngày 21/11/2013 quy định “tỷ lệ cung ứng, tiêu thụ sản phẩm, dịch vụ của Liên hiệp HTX cho khách hàng không phải thành viên không được vượt quá 50% tổng giá trị cung ứng. Đây là một điểm nghẽn “cốt tử” trong Luật Hợp tác xã có thể “bóp chết” mô hình kinh tế tập thể hiện hữu của Saigon Co.op.

Ngoài ra, tại Khoản d Điều 20, Nghị định số 193/2013/NĐ-CP cũng quy định, tổng mức đầu tư của việc góp vốn, mua cổ phần, thành lập doanh nghiệp không được vượt quá 50% vốn điều lệ của Liên hiệp HTX được ghi trong báo cáo tài chính gần nhất. Quy định này đã “cướp” mất đi cơ hội mở rộng quy mô, mạng lưới kinh doanh, hay hoạt động đầu tư, hợp tác với các đối tác nước ngoài…

Lâm Đồng được đánh giá là địa phương dẫn đầu cả nước về phát triển nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao và số lượng nông sản tham gia chuỗi giá trị toàn cầu. Qua thực tế, địa phương xác định, phát triển HTX nông nghiệp công nghệ cao là hoàn toàn đúng hướng. Tuy nhiên, cần kịp thời có giải pháp tháo gỡ những “điểm nghẽn” để HTX thuộc lĩnh vực này phát triển như kỳ vọng.

Tiến sĩ Phạm S, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Lâm Đồng khẳng định, phát triển HTX nông nghiệp là hoàn toàn đúng hướng. Nhiều HTX đã áp dụng công nghệ cao vào sản xuất; có quy mô lớn, phạm vi hoạt động rộng nên có doanh thu khá cao, khẳng định được vai trò của kinh tế tập thể trong phát triển nông nghiệp…

Tuy nhiên, theo đánh giá của ngành nông nghiệp Lâm Đồng, tuy đạt được những kết quả nổi bật, nhưng hiện nay các HTX cũng gặp không ít khó khăn trong mở rộng sản xuất, kinh doanh.

Theo ông Phạm Ngọc Thạch, Giám đốc HTX nông nghiệp tổng hợp Sunfood Đà Lạt, điều kiện tự nhiên, thổ nhưỡng, khí hậu Đà Lạt rất phù hợp để phát triển nông nghiệp công nghệ cao và giấc mơ “vựa rau quốc tế Đà Lạt” hoàn toàn không xa vời, khi nhiều cánh cửa hội nhập đã mở. Tuy nhiên, chúng ta phải “gỡ” những rào cản nội tại về quỹ đất, chính sách vay vốn, quy định tài sản thế chấp trong sản xuất nông nghiệp công nghệ cao. HTX đang mở rộng đầu tư một số lĩnh vực. Tiền đầu tư không khó, chỉ khó về quỹ đất.

Cũng nói về những khó khăn, Thạc sĩ Nguyễn Đức Huy, Giám đốc HTX Thủy canh Việt (TP Đà Lạt), tỉnh Lâm Đồng chia sẻ, diện tích canh tác, sản lượng và chất lượng sản phẩm giờ không lo, bởi nhờ liên kết sản xuất và ứng dụng công nghệ cao. Thế nhưng, điều nhiều HTX băn khoăn hiện nay đó là khó tiếp cận nguồn vốn ưu đãi để đầu tư phát triển, chưa tiếp cận được vốn vay tín chấp theo chính sách tín dụng phục vụ phát triển nông nghiệp, nông thôn; việc hỗ trợ của nhà nước trong quảng bá sản phẩm, xúc tiến thương mại, bán hàng qua các kênh thương mại điện tử còn hạn chế...

Đánh giá của ngành nông nghiệp Lâm Đồng cho thấy, tuy đạt được những kết quả nổi bật, nhưng hiện nay các HTX cũng gặp không ít khó khăn trong mở rộng sản xuất, kinh doanh. Đặc biệt, năng lực trình độ quản lý và nghiệp vụ sản xuất, kinh doanh của HTX còn hạn chế. Nhiều HTX cần sự hỗ trợ, đầu tư của Nhà nước, nhưng theo quy định thì hầu hết không đủ điều kiện để được tiếp nhận đầu tư, hỗ trợ (đất xây dựng, vốn đối ứng, doanh thu...).

Việc chuyển đổi đất để xây dựng trụ sở và các công trình khác (sân phơi, kho chứa, kho sấy nông sản...) còn gặp nhiều khó khăn… Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Lâm Đồng đang đề nghị tỉnh ban hành chính sách hỗ trợ kinh tế tập thể, HTX giai đoạn 2021-2025 trên địa bàn, nhằm tháo gỡ những "điểm nghẽn", tồn tại để phát triển HTX bền vững.

Nếu sản xuất nhỏ lẻ, mạnh ai nấy làm sẽ không khắc phục được những khó khăn, hạn chế (thiếu vốn, thiếu đất, thiếu thị trường…), hiệu quả kinh tế mang lại thấp. Cánh cửa mở ra cơ hội và cây cầu bắc tới tương lai duy nhất cho kinh tế hộ phải là kinh tế tập thể. Đây là giải pháp tích lũy nội lực hiệu quả nhất.

Đổi mới, phát triển, nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể mà nòng cốt là HTX luôn nhận được sự quan tâm to lớn của Đảng, Nhà nước. Điều này được thể hiện rõ nhất khi Ban Kinh tế Trung ương chủ trì tổng kết thực tiễn, xây dựng đề án báo cáo Trung ương để có Nghị quyết số 13-NQ/TW của Hội nghị lần thứ năm, Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa IX về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể, làm cơ sở để Quốc hội thảo luận, thông qua Luật Hợp tác xã năm 2003.

Tính đến ngày 31/12/2021, cả nước có 27.342 HTX, tăng 16.420 HTX (gấp 2,5 lần) so năm 2001; thu hút gần 6 triệu thành viên và tạo việc làm cho gần 1 triệu lao động.

Tuy nhiên, kinh tế hợp tác trong một nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta vẫn chưa phát triển tương xứng với lợi thế so sánh, tiềm năng của nó. Tốc độ tăng trưởng, tỉ trọng đóng góp của khu vực kinh tế tập thể vào GDP còn thấp và có xu hướng giảm… Đó có thể là do một số mô hình kinh tế hợp tác chưa phù hợp kể cả trong sản xuất nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, hay thương mại dịch vụ. Sự hỗ trợ của Nhà nước chưa thật sự liên tục, hiệu quả. Năng lực thực tế của người đứng đầu HTX, sức ì của một nền sản xuất nhỏ, thủ công hay tư duy kinh doanh chậm đổi mới, những bất cập về thị trường,…

Cũng từ câu chuyện ngành nông nghiệp Việt Nam, chúng ta có thể tham khảo cách thức mà New Zealand đã tiến hành để đưa quả kiwi lên vị trí số một thế giới. Hơn 3.000 nông trại trồng kiwi ở quốc đảo này đã được tập hợp lại để hình thành chuỗi giá trị-cung ứng với chất lượng cao dưới sự điều phối của Công ty TNHH Quốc tế Zespri, từ cuối thập niên 90 của thế kỷ trước. Chuỗi được hình thành bởi sự phân công, liên kết chặt chẽ từ khâu giống, trồng trọt, thu hoạch và phân phối.

Sau hơn 10 năm xây dựng thương hiệu, New Zealand trở thành nước xuất khẩu kiwi uy tín nhất thế giới. Đây là minh chứng điển hình cho xu hướng lựa chọn chiến lược phát triển nông nghiệp theo hướng công nghệ cao và bền vững. Làm được như vậy, chính vì họ đã tổ chức tập thể hoạt động xuất khẩu khi chỉ cho phép các nhà sản xuất trong nước xuất khẩu ra toàn thế giới qua những đầu mối duy nhất được luật định thí dụ như Tổ chức Zespri đối với quả kiwi, hay Fonterra đối với sữa…

Dù được xem là quốc gia nông nghiệp với nhiều lợi thế, nhưng ngành nông nghiệp Việt Nam còn rất yếu kém. Nếu cứ để các nông dân tự phát trồng và tiêu thụ thì các mặt hàng như: thanh long, cá tra, cá basa, dưa hấu, hành tím… nói riêng, nông sản Việt Nam nói chung sẽ không có hiệu quả cao và bền vững, người nông dân luôn đối đầu với rủi ro thị trường cũng như giá trị thu lại thấp.

Theo nhìn nhận từ ông Cao Thăng Bình, chuyên gia nông nghiệp của Ngân hàng Thế giới (WB) tại Việt Nam, kinh tế tập thể trước hết phải là hoạt động tập thể. Sản xuất càng phát triển, nhu cầu hợp tác lại càng cao, vậy nên rất khó để người nông dân có thể tự mình xây dựng được quy trình, quy phạm, áp dụng công nghệ truy xuất nguồn gốc cho sản phẩm của mình, hay xây dựng thương hiệu, thương mại hóa để nâng cao giá trị nông sản.

Đó là chưa kể đến việc ứng dụng khoa học kỹ thuật trong canh tác. Do đó, người nông dân rất cần có HTX được tổ chức chặt chẽ, hoạt động theo nhu cầu thiết thực của các thành viên.

Bộ Kế hoạch và Đầu tư đang lấy ý kiến cho dự thảo Luật Các tổ chức kinh tế hợp tác (sửa đổi Luật Hợp tác xã năm 2012), nhằm cụ thể hóa Nghị quyết số 20-NQ/TW (Nghị quyết số 20) ngày 16/6/2022, Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể trong giai đoạn mới. Báo Nhân Dân cuối tuần đã có cuộc trao đổi ý kiến với đồng chí Nguyễn Mạnh Cường - Phó Chủ tịch Liên minh Hợp tác xã Việt Nam chung quanh vấn đề này.

- Thưa ông, Luật Hợp tác xã năm 2012 có những hạn chế, bất cập nào kìm hãm sự phát triển của kinh tế tập thể cần được sửa đổi, bổ sung để phù hợp với thực tiễn phát triển?

Luật Hợp tác xã năm 2012 tạo nên khung khổ pháp luật thúc đẩy HTX kiểu mới phát triển trong 10 năm qua về số lượng, chất lượng và hiệu quả. Tuy nhiên, Luật Hợp tác xã năm 2012 có những tồn tại, hạn chế như:

Chủ trương của Đảng tại Nghị quyết số 13-NQ/TW chưa được thể chế đầy đủ trong luật năm 2012 và các văn bản thi hành luật này. Một số quy định của luật còn chồng chéo, chưa thống nhất với các văn bản quy phạm pháp luật khác, như: Luật các Tổ chức tín dụng; Luật Đất đai;...

Các chính sách và việc bố trí nguồn lực hỗ trợ cho kinh tế tập thể (KTTT), HTX còn chưa được chú trọng: Kinh phí thường lồng ghép vào nhiều chương trình khiến cho nguồn lực hạn hẹp, thấp hơn nhiều so với nhu cầu hỗ trợ phát triển KTTT; số lượng HTX được thụ hưởng ở mức thấp so với tổng số HTX.

Về quy định của luật này, chủ yếu điều chỉnh về tổ chức, hoạt động của các HTX, liên hiệp HTX quy mô nhỏ, sản xuất phân tán, chưa điều chỉnh được toàn bộ về tổ chức, hoạt động của các HTX, liên hiệp HTX quy mô lớn, sản xuất tập trung trong một số lĩnh vực như công nghiệp, thương mại, dịch vụ, quỹ tín dụng nhân dân…

Qua rà soát, đánh giá, có 55 nội dung được quy định trong Luật Hợp tác xã năm 2012 đang gây khó khăn, trở ngại đối với tổ chức và hoạt động của HTX, liên hiệp HTX, như: thủ tục đăng ký, tổ chức lại, chuyển đổi, sáp nhập, chia tách, giải thể HTX; quy định tỷ lệ vốn góp của thành viên không queá 20% vốn điều lệ của HTX; 30% vốn điều lệ của liên hiệp HTX; hạn chế tỷ lệ cung ứng, tiêu thụ sản phẩm, dịch vụ, việc làm cho thành viên, HTX thành viên và ra thị trường...

Vậy quan điểm của Liên minh Hợp tác xã Việt Nam về sửa đổi Luật Hợp tác xã năm 2012 như thế nào, thưa ông?

Thể chế hóa đầy đủ quan điểm, chủ trương, đường lối của Đảng về tiếp tục đổi mới, phát triển KTTT, HTX ở nước ta đã đưa ra trong Nghị quyết số 20. Bảo đảm tính hợp hiến, hợp pháp và tính thống nhất trong hệ thống pháp luật, tính tương thích với các cam kết quốc tế mà Việt Nam là thành viên.

Khắc phục những tồn tại, bất cập của Luật Hợp tác xã năm 2012. Tạo khung khổ pháp lý thuận lợi để KTTT, HTX phát triển,trên cơ sở tổng kết thực tiễn phát triển HTX ở nước ta, lấy HTX là trung tâm để xây dựng khung pháp lý chung. Kế thừa tối đa các quy định của Luật Hợp tác xã năm 2012 còn phù hợp và tiếp thu có chọn lọc kinh nghiệm quốc tế phù hợp điều kiện thực tế của Việt Nam.

Sửa đổi Luật Hợp tác xã năm 2012 theo hướng đa dạng các hình thức liên kết, hợp tác, chú trọng nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động của các loại hình KTTT theo cơ chế thị trường, bảo đảm tôn trọng bản chất, mục tiêu, nguyên tắc tổ chức và hoạt động của HTX; từng bước sáp nhập các HTX để tăng quy mô, thành lập các liên hiệp HTX, liên đoàn HTX, tập đoàn kinh tế HTX nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh, sản xuất, kinh doanh quy mô lớn gắn với chuỗi giá trị sản phẩm chủ lực quốc gia và địa phương.

Hướng tới xóa bỏ “tiền kiểm” và tăng cường “hậu kiểm”, khắc phục kịp thời tình trạng buông lỏng quản lý đối với phát triển KTTT, HTX thời gian qua. Việc hoàn thiện khung khổ pháp lý, chính sách hỗ trợ, ưu đãi đối với HTX, liên hiệp HTX phải phù hợp với đặc điểm tổ chức sản xuất, cơ chế quản trị và ngành nghề, lĩnh vực hoạt động của khu vực KTTT; nâng cao chất lượng công tác thông tin, báo cáo; tăng cường kiểm tra, giám sát hoạt động, hạn chế thấp nhất tình trạng HTX, liên hiệp HTX, liên đoàn HTX giải thể, phá sản.

Xác định rõ địa vị pháp lý, chức năng, nhiệm vụ của hệ thống Liên minh HTX Việt Nam (bao gồm Liên minh HTX Việt Nam và Liên minh HTX các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương) là tổ chức đại diện, được Đảng và Nhà nước giao nhiệm vụ, giữ vai trò nòng cốt và thúc đẩy phát triển KTTT, HTX, làm cầu nối giữa Đảng, Nhà nước với thành phần KTTT; quy định cụ thể chức năng, nhiệm vụ, cơ cấu tổ chức và các điều kiện, nguồn lực thực hiện để hệ thống Liên minh HTX Việt Nam thực hiện nhiệm vụ được giao.

Cụ thể hơn, sẽ cần tập trung vào những chính sách gì để đáp ứng yêu cầu đặt ra đối với kinh tế tập thể?

Các chính sách hỗ trợ phát triển KTTT, HTX trong dự thảo Luật Hợp tác xã (sửa đổi) cần cụ thể hóa đầy đủ tinh thần Nghị quyết số 20 đã nêu, đó là Nhà nước có cơ chế, chính sách đặc thù cho kinh tế tập thể. Xây dựng chương trình tổng thể về phát triển KTTT trên phạm vi toàn quốc để thống nhất, tập trung nguồn lực, phù hợp với yêu cầu phát triển của KTTT và điều kiện phát triển kinh tế-xã hội của đất nước trong từng thời kỳ.

Để tạo điều kiện thuận lợi cho HTX phát triển, Liên minh Hợp tác xã Việt Nam đề nghị thiết kế lạivới tám nhóm chính sách cụ thể: chính sách phát triển nguồn nhân lực; chính sách đất đai; chính sách tài chính; chính sách tín dụng; chính sách khoa học-công nghệ; chính sách hỗ trợ về thông tin kinh tế, kỹ năng tiếp thị và nghiên cứu thị trường; chính sách đầu tư phát triển kết cấu hạ tầng; chính sách bảo hiểm xã hội.

Xin trân trọng cảm ơn ông!

Ngày xuất bản: 8/8/2022
Tổ chức sản xuất: VŨ MAI HOÀNG
Nội dung: LƯU HƯƠNG GIANG, TRẦN VĂN, TRẦN TRUNG HIẾU, DƯƠNG MINH ANH, MAI VĂN BẢO, THẢO LY, VIỆT ANH, THANH HOA
Trình bày: PHAN ANH, DUY LONG