Trong 50 năm từ khi đất nước thống nhất đến nay, Quốc hội Việt Nam đã trải qua 10 khóa: khóa VI (1976-1981), khóa VII (1981- 1987), khóa VIII (1987-1992), khóa IX (1992-1997), khóa X (1997-2002), khóa XI (2002-2007), khóa XII (2007-2011), khóa XIII (2011-2016), khóa XIV (2016-2021), khóa XV (2021-2026).

Sau thắng lợi hoàn toàn của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, cách mạng Việt Nam chuyển sang một giai đoạn mới - giai đoạn đất nước độc lập, thống nhất, đi lên chủ nghĩa xã hội. Đây là thời kỳ nhân dân ta bắt tay vào sự nghiệp xây dựng một xã hội theo Di chúc thiêng liêng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, “Xây dựng một nước Việt Nam hòa bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh, và góp phần xứng đáng vào sự nghiệp cách mạng thế giới”.

Tại Hội nghị Hiệp thương chính trị tháng 11/1975, đại biểu hai miền nam, bắc đã cùng thống nhất xác định: Việc quan trọng trước mắt là, “Cần tổ chức sớm cuộc tổng tuyển cử trên toàn bộ lãnh thổ Việt Nam để bầu ra Quốc hội chung cho cả nước... Quốc hội đó sẽ xác định thể chế nhà nước, bầu ra các cơ quan lãnh đạo của Nhà nước và Quyết định Hiến pháp mới của nước Việt Nam thống nhất”(1). Bộ Chính trị đã ra Chỉ thị về cuộc Tổng tuyển cử và cuộc Tổng tuyển cử đã thành công... Quốc hội khóa VI là Quốc hội thống nhất cả nước đã được xác lập.

Quốc hội từ khóa IX đến khóa XII hoạt động trong bối cảnh công cuộc đổi mới đất nước bước vào thời kỳ mới - thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, nhằm mục tiêu xây dựng nước Việt Nam dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.

Dưới sự lãnh đạo của Đảng, Quốc hội đã hoàn thành sứ mệnh là cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam; đại diện cho ý chí, nguyện vọng của nhân dân; phấn đấu đưa Việt Nam trở thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại. Thuận lợi cơ bản là sự nghiệp đổi mới đang đi vào chiều sâu, kinh tế tăng trưởng nhanh; văn hóa, xã hội tiến bộ trên nhiều mặt; vị thế của đất nước được tăng lên trên trường quốc tế; đời sống của nhân dân được cải thiện; độc lập, chủ quyền, an ninh quốc gia được giữ vững... Nhưng khó khăn cũng vô cùng lớn, đó là, thế giới từ 2 cực, bị phân mảnh chuyển sang đa cực, có nhiều yếu tố phức tạp, khó lường.

Từ năm 2008, thế giới rơi vào tình trạng suy thoái kinh tế-tài chính; biến đổi khí hậu. Ở trong nước chất lượng tăng trưởng, năng suất, hiệu quả, sức cạnh tranh của nền kinh tế vẫn còn thấp; tệ quan liêu, tham nhũng chưa bị đẩy lùi; xuất hiện tình trạng suy thoái đạo đức, tư tưởng của một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên làm giảm lòng tin trong công chúng...

Trong bối cảnh đó, Đảng chủ trương phát huy sức mạnh toàn dân tộc, vượt qua khó khăn, thách thức, đẩy mạnh toàn diện công cuộc đổi mới, công nghiệp hóa, hiện đại hóa, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Văn kiện Đại hội X của Đảng khẳng định, “Xây dựng cơ chế vận hành của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, bảo đảm nguyên tắc tất cả quyền lực nhà nước đều thuộc về nhân dân; quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp giữa các cơ quan trong việc thực hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp... Tiếp tục đổi mới tổ chức và hoạt động của Quốc hội. Hoàn thiện cơ chế bầu cử nhằm nâng cao chất lượng đại biểu Quốc hội... Đổi mới hơn nữa quy trình xây dựng luật, giảm mạnh việc ban hành pháp lệnh. Thực hiện tốt hơn nhiệm vụ quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước và chức năng giám sát tối cao”(2).

Bước vào thế kỷ thứ XXI, Quốc hội có vị trí đặc biệt quan trọng trong giai đoạn phát triển mới của đất nước, vừa có vinh dự to lớn, vừa có trách nhiệm nặng nề trước vận mệnh của dân tộc ta trong thế kỷ thứ XXI.

Trong công tác lập pháp, Quốc hội các khóa đã tập trung thể chế hóa đường lối đổi mới tại các Đại hội VII, VIII, IX, X của Đảng và Hiến pháp năm 1992. Quốc hội khóa X đã thông qua Nghị quyết về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp năm 1992. Quốc hội tiếp tục đổi mới hoạt động lập pháp, phân định phạm vi thẩm quyền lập pháp và quy trình xây dựng, ban hành văn bản quy phạm pháp luật.

Từ Quốc hội khóa XI, hoạt động lập pháp có bước đột phá với những đổi mới vế quy trình lập pháp. Quốc hội khóa này đã thông qua 84 luật, bộ luật, 16 nghị quyết quy phạm pháp luật; Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã thông qua 35 pháp lệnh. Hệ thống pháp luật, nhất là những luật mới được ban hành đã góp phần quan trọng cho Việt Nam gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới (WTO).

Quốc hội từ khóa XIII đến khóa XV (2011-2026) được tổ chức và hoạt động theo Hiến pháp 2013. Những năm 2011-2016, nền kinh tế đã vượt qua giai đoạn suy giảm; kinh tế vĩ mô dần ổn định, tăng trưởng năm sau cao hơn năm trước, lạm phát được kiểm soát. Việc cơ cấu lại nền kinh tế, đổi mới mô hình tăng trưởng, thực hiện các đột phá chiến lược đạt kết quả tích cực, tuy nhiên, nền kinh tế phát triển vẫn chưa thật bền vững.

Đến năm 2016, đất nước đã trải qua 30 năm đổi mới, 5 năm thực hiện Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung phát triển năm 2011) và Chiến lược phát triển kinh tế-xã hội 2011-2020. Hoạt động của Quốc hội góp phần đắc lực trong việc đẩy mạnh toàn diện, đồng bộ công cuộc đổi mới; bảo vệ vững chắc Tổ quốc, giữ vững môi trường hòa bình, ổn định; phấn đấu đưa nước ta cơ bản trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại...

Bước vào nhiệm kỳ khóa XV, năm 2021 đại dịch Covid-19 đã bùng phát và lan rộng, song nền kinh tế-xã hội vẫn đạt kết quả tích cực; cả nước khẩn trương triển khai thực hiện Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng. Trong đó, Quốc hội phải đổi mới tổ chức và hoạt động, nâng cao chất lượng và hiệu quả, phát huy dân chủ, tăng tính chuyên nghiệp trong việc thực hiện các chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của mình; xây dựng hệ thống pháp luật đầy đủ, kịp thời, đồng bộ, thống nhất, khả thi, công khai, minh bạch và ổn định.

4. Tổ chức bộ máy của Quốc hội hợp lý trong từng giai đoạn phù hợp với hoàn cảnh đất nước

Có thể nói, Quốc hội là cơ quan tiên phong trong việc tổ chức bộ máy tinh gọn theo phương châm: bộ máy gọn nhẹ, nhân lực tối thiểu, hiệu quả công việc tối đa.

Về tổ chức Ủy ban Thường vụ Quốc hội, theo Hiến pháp và Luật tổ chức Quốc hội qua các thời kỳ, ngoài các chức danh Chủ tịch Quốc hội, Phó Chủ tịch Quốc hội thì Quốc hội còn có các chức danh: Ủy viên Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Chủ tịch Hội đồng Dân tộc, Chủ nhiệm các Ủy ban.

Về số lượng thành viên Ủy ban Thường vụ Quốc hội, trước đây có từ 23 đến 26 thành viên, nhưng từ khóa IX đến nay chỉ còn từ 13 đến 18 thành viên. Các thành viên Ủy ban Thường vụ Quốc hội lại kiêm luôn Chủ tịch Hội đồng Dân tộc, Chủ nhiệm các Ủy ban và Trưởng các Ban của Ủy ban Thường vụ Quốc hội. Như hiện nay là đã giảm thêm 12 nhân sự cấp cao (tương đương Bộ trưởng) mà khối lượng công việc được giải quyết rất lớn; mặt khác, giảm 12 nhân sự cấp cao nên đã tiết kiệm chi phí rất lớn.

Về các cơ quan chuyên môn, nghiệp vụ của Quốc hội: trên thế giới có 3 mô hình tổ chức số lượng các cơ quan của Nghị viện/Quốc hội, một là, số lượng các cơ quan của Nghị viện nhiều hơn số bộ của Nội các/Chính phủ; hai là, ngang bằng số bộ của Nội các; ba là, ít hơn số bộ của Nội các. Quốc hội Việt Nam thuộc mô hình thứ ba (từ khóa XII đến nay Quốc hội có10 cơ quan so với 22 bộ, cơ quan ngang bộ của Chính phủ).

Vấn đề đáng lưu ý là: Quốc hội có tổ chức ra bao nhiêu cơ quan chuyên môn, nghiệp vụ thì cũng không làm tăng biên chế, vì thành viên các cơ quan của Quốc hội phải là đại biểu Quốc hội, mà số lượng đại biểu mỗi nhiệm kỳ là “cố định” hoặc có thể giảm, chứ không bao giờ tăng. Việc tăng thêm số cơ quan chuyên môn, nghiệp vụ của Quốc hội chỉ có ý nghĩa là chuyên môn hóa sâu hơn theo lĩnh vực để thực hiện có hiệu quả hơn nhiệm vụ của Quốc hội mà thôi.

Từ khi thống nhất đất nước đến nay, Quốc hội đã trải qua 10 khóa, trong đó khóa VI, Quốc hội có 6 cơ quan; 5 khóa từ khóa VII đến khóa XI có 8 cơ quan; 4 khóa, từ khóa XII đến khóa XV có 10 cơ quan. Vừa qua Chính phủ có 22 bộ, cơ quan ngang bộ, về tới Chính phủ còn 17 bộ, cơ quan ngang bộ thì Quốc hội cũng chỉ còn 8 cơ quan.

Nói tóm lại, tổ chức bộ máy của Quốc hội trước hết phải phù hợp với cấu trúc bộ máy chung của Nhà nước; tiếp đó là phải phù hợp với chức năng, nhiệm vụ cùng khối lượng công việc cụ thể của Quốc hội và phải luôn tuân thủ phương châm tinh, gọn, hiệu lực và hiệu quả.

6. Trong thời kỳ đất nước hội nhập quốc tế sâu rộng thì phát huy thế mạnh của hoạt động đối ngoại là một lợi thế

Từ khi đất nước thống nhất đến nay, hoạt đông đối ngoại của Quốc hội được mở rộng và phát triển qua từng nhiệm kỳ. Đặc biệt là 5 khóa Quốc hội của thế kỷ XXI các Đoàn cấp cao Quốc hội Việt Nam đã đi thăm, làm việc với Nghị viện ở hầu khắp các châu lục; hội đàm trực tuyến với Nghị viện một số nước. Nghị viện nhiều nước cũng tới thăm, làm việc với Quốc hội Việt Nam. Các cuộc đi, đến gặp gỡ, làm việc đã đọng lại những ấn tượng sâu sắc, những ý kiến gợi mở công việc, những lời nói xúc động lòng người.

Qua hoạt động đối ngoại, Quốc hội, các cơ quan của Quốc hội chọn lọc, tiếp thu được những kinh nghiệm quý báu của Nghị viện các nước, nhất là về kỹ thuật lập pháp và kỹ năng tổ chức các hội nghị quốc tế. Các Đoàn cấp cao Nghị viện các nước đã đánh giá cao tổ chức và kết quả hoạt động của Quốc hội Việt Nam.

Trong đó phải kể đến đánh giá của Tổng thư ký Liên hợp quốc António Guterres khi ngài thăm và làm việc với Quốc hội Việt Nam vào tháng 10/2022, “Việt Nam là một tấm gương vô cùng đặc biệt. Tất cả những nỗ lực mà Việt Nam đã thể hiện trong thời gian qua là một sự đột phá. Việt Nam hoàn toàn có thể tự hào vì tiếng nói của các bạn được tất cả các quốc gia tôn trọng. Các bạn là tấm gương về sự thống nhất để mang lại lợi ích cho người dân”(4).

Quốc hội Việt Nam đã có quan hệ với gần 180 Nghị viện/Quốc hội các nước trên thế giới và là thành viên của Liên minh Nghị viện thế giới (IPU), Hội đồng Liên Nghị viện ASEAN (AIPA) và nhiều tổ chức quốc tế khác...