Mùa khô 2025-2026 được dự báo là một mùa đầy cam go, đặc biệt với các Vườn quốc gia. Theo ông Nguyễn Hữu Thiện, Phó Cục trưởng Cục Lâm nghiệp và Kiểm lâm, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, biến động thời tiết năm 2025 rất dị thường, với nắng nóng, khô hạn kéo dài từ tháng 11 năm trước đến tháng 5 năm sau là yếu tố rủi ro hàng đầu.
Với các vườn quốc gia, nơi lưu giữ nguồn gien quý hiếm và hệ sinh thái đặc trưng, cuộc chiến chống “giặc lửa” tại những “báu vật thiên nhiên” này không chỉ là bảo vệ tài nguyên gỗ, mà là bảo tồn vĩnh viễn giá trị đa dạng sinh học quốc gia. Áp lực kép từ biến đổi khí hậu và ý thức con người đòi hỏi những giải pháp chuyên biệt, kiên trì, từ nâng cao năng lực ứng phó tại chỗ, đầu tư công nghệ đến củng cố sức mạnh liên ngành và sức mạnh cộng đồng.
Nỗi lo El Nino và vật liệu cháy khổng lồ
Một trong những thách thức lớn nhất đến từ hệ quả của thiên tai năm 2024. Ông Trần Văn Triển, Chi cục trưởng Chi cục Kiểm lâm Vùng I, đưa ra cảnh báo nghiêm trọng đối với khu vực phía bắc: Tổng cộng gần 216.000 ha rừng phía bắc đã bị ảnh hưởng nặng nề bởi bão số 3 (bão Yagi), trong đó khoảng 129.000 ha bị thiệt hại hoàn toàn.
“Diện tích thiệt hại này đến nay cũng chưa thể trồng lại, làm tăng nguy cơ cháy rừng rất cao”, ông Triển cho biết. Đây chính là lượng vật liệu cháy khổng lồ, tiềm ẩn nguy cơ gây ra các vụ cháy lớn, cháy lan, đe dọa nghiêm trọng đến môi trường và sự an toàn của những khu rừng liền kề, trong đó có các vườn quốc gia và Khu bảo tồn thiên nhiên.
Lực lượng chức năng dập tắt đám cháy tại vườn quốc gia Tam Đảo.
Lực lượng chức năng dập tắt đám cháy tại vườn quốc gia Tam Đảo.
Tại khu vực miền nam, vườn quốc gia Cát Tiên cũng chịu áp lực tương tự. Ông Nguyễn Vân Minh, Phó Giám đốc Vườn, chia sẻ: “Thời gian vừa qua, vườn từng chịu ảnh hưởng của một đợt bão, gió lốc mạnh làm đổ, gãy rất nhiều cây, đặc biệt ở khu vực trung tâm... Nguy cơ cháy rừng tại Cát Tiên đang được chúng tôi đánh giá là rất lớn”.
Các vườn quốc gia đối diện với nguy cơ cháy không chỉ ở rừng trồng mà ngay cả ở rừng tự nhiên. Giám đốc vườn quốc gia Kon Ka Kinh (Gia Lai) Ngô Văn Thắng lưu ý: “Một số diện tích rừng thường xanh mưa ẩm vốn ít xảy ra cháy, nhưng những năm gần đây có dấu hiệu khô hạn bất thường, làm gia tăng khả năng phát sinh cháy rừng”. Đây là hồi chuông cảnh tỉnh về tác động sâu sắc của biến đổi khí hậu lên cả những hệ sinh thái được xem là ổn định.
Các vườn quốc gia đối diện với nguy cơ cháy không chỉ ở rừng trồng mà ngay cả ở rừng tự nhiên.
Các vườn quốc gia đối diện với nguy cơ cháy không chỉ ở rừng trồng mà ngay cả ở rừng tự nhiên.
Song song với thách thức tự nhiên, áp lực từ con người vẫn là nguyên nhân trực tiếp gây cháy rừng.
Giám đốc vườn quốc gia Kon Ka Kinh chỉ rõ, nguyên nhân cháy rừng hiện nay chủ yếu xuất phát từ hoạt động sử dụng lửa của người dân trong canh tác nương rẫy, thu hái lâm sản phụ (lấy mật ong, săn bắt chuột) hoặc sử dụng lửa bất cẩn của du khách.
Bên cạnh đó là tình trạng săn bắt, bẫy bắt động vật hoang dã (như việc vườn quốc gia Cát Tiên tháo gỡ 956 bẫy từ đầu năm 2025) và khai thác gỗ quý vẫn diễn ra phức tạp tại các vườn quốc gia.
Điều này đòi hỏi lực lượng bảo vệ rừng phải thường xuyên đối mặt với lâm tặc, thú dữ, suối sâu, vực thẳm... trong những chuyến tuần tra, thậm chí hy sinh tính mạng như trường hợp nhân viên bảo vệ rừng của vườn quốc gia Cát Tiên bị bò tót húc tử vong trong lúc làm nhiệm vụ.
Một khó khăn mang tính nội tại là sự thiếu hụt về nguồn lực và cơ chế đãi ngộ. Giám đốc vườn quốc gia Cát Tiên Phạm Xuân Thịnh cho biết, đơn vị được giao quản lý tổng diện tích trên 71 ngàn ha, nhưng mỗi người chỉ quản lý diện tích bình quân trên 500 ha.
Ông Thịnh chia sẻ: “Đời sống cán bộ kiểm lâm vất vả, nguy hiểm, thu nhập thấp nên nhiều trường hợp nghỉ việc hoặc chuyển công tác khiến việc tuyển dụng người có trình độ cao gặp nhiều khó khăn”.
Tương tự, lãnh đạo vườn quốc gia Kon Ka Kinh cũng cho biết, kinh phí cho phòng cháy chữa cháy và quản lý bảo vệ rừng hiện nay chủ yếu dựa vào nguồn chi trả dịch vụ môi trường rừng, nên chưa ổn định và còn thiếu, cản trở việc mua sắm trang thiết bị và cải thiện chế độ cho lực lượng làm nhiệm vụ.
Giải pháp chuyên biệt: Phối hợp “tay ba”, công nghệ và phát huy cộng đồng
Địa hình hiểm trở, nhân lực mỏng và áp lực từ cộng đồng là những thách thức chung, nhưng cũng là động lực để các vườn quốc gia áp dụng những giải pháp chuyên biệt, kiên trì theo tinh thần “không kể mùa”. Cuộc chiến chống giặc lửa ở đây là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa con người, công nghệ và cơ chế phối hợp liên ngành.
Phó Cục trưởng Cục Lâm nghiệp và Kiểm lâm Nguyễn Hữu Thiện khẳng định, nhiệm vụ nòng cốt vẫn là phòng ngừa và nâng cao năng lực ứng phó tại chỗ: "Muốn nâng cao hiệu quả, phải thực hiện tốt phương châm “bốn tại chỗ”, đặc biệt là phát hiện sớm và xử lý kịp thời để không xảy ra cháy lan, cháy lớn".
Các vườn quốc gia đã áp dụng kỷ luật trực gác nghiêm ngặt và tổ chức diễn tập để bảo đảm sự nhuần nhuyễn trong tác chiến.
Tại vườn quốc gia Tam Đảo, một trong sáu trọng điểm cháy rừng của cả nước, Ban Chỉ huy phòng cháy chữa cháy rừng quy định rõ chế độ trực cháy. Những ngày có dự báo cháy từ cấp III trở lên phải trực 24 giờ/ngày. Bộ phận thường trực phải đôn đốc kiểm tra các Trạm kiểm lâm trực thuộc, bảo đảm thông tin được cập nhật kịp thời.
Những ngày có dự báo cháy từ cấp III, trở lên lực lượng phòng cháy chữa cháy tại vườn quốc gia Tam Đảo phải trực 24 giờ/ngày.
Những ngày có dự báo cháy từ cấp III, trở lên lực lượng phòng cháy chữa cháy tại vườn quốc gia Tam Đảo phải trực 24 giờ/ngày.
Vườn quốc gia Cát Tiên đã tổ chức thành công hai đợt diễn tập lớn, huy động hơn 300 người mỗi đợt, bao gồm kiểm lâm, chính quyền địa phương (thuộc hai tỉnh Đồng Nai và Lâm Đồng) và cộng đồng dân cư.
Buổi diễn tập không chỉ nhằm xử lý tình huống cháy giả định mà còn là cơ hội để các lực lượng nắm chắc quy trình, sử dụng thành thạo dụng cụ chữa cháy và tăng cường khả năng phối hợp chỉ huy.
Vườn quốc gia Cát Tiên cũng đã phối hợp Công an tỉnh Đồng Nai tổ chức lớp tập huấn nghiệp vụ cho hơn 100 cán bộ kiểm lâm, tập trung vào kỹ năng nhận diện và lập hồ sơ xử lý vi phạm khai thác lâm sản trái phép, nâng cao khả năng đấu tranh phòng chống tội phạm về tài nguyên rừng.
Những ngày thời tiết hanh khô lực lượng chức năng phải thường xuyên đi tuần tra kiểm soát bảo đảm phát hiện từ sớm những đám cháy mới phát sinh.
Những ngày thời tiết hanh khô lực lượng chức năng phải thường xuyên đi tuần tra kiểm soát bảo đảm phát hiện từ sớm những đám cháy mới phát sinh.
Cùng với đó, ứng dụng khoa học công nghệ được xem là giải pháp then chốt để giải quyết bài toán địa hình phức tạp, hiểm trở và nguồn nhân lực mỏng tại vườn quốc gia, kết hợp với các biện pháp lâm sinh truyền thống.
Các vườn quốc gia đã áp dụng đồng bộ nhiều công nghệ. Vườn quốc gia Cát Tiên sử dụng SMART, flycam, GPS, Camera Trapping trong công tác tuần tra, bảo vệ rừng và giám sát đa dạng sinh học. Vườn quốc gia Kon Ka Kinh sử dụng phần mềm cảnh báo cháy rừng qua hotspot và flycam để tuần tra, quan sát từ xa.
Công nghệ đã phát huy vai trò “mắt thần”, góp phần quan trọng vào việc phát hiện, ngăn chặn kịp thời các vụ vi phạm. Trong 11 tháng năm 2025, Chi cục Kiểm lâm Vùng I đã chuyển thông tin 1.095 điểm cháy từ vệ tinh đến địa phương để xử lý ngay tại hiện trường. Vườn quốc gia Cát Tiên cũng kịp thời phát hiện và xử lý 23 vụ vi phạm xâm hại tài nguyên rừng.
Dù hiệu quả, việc đầu tư công nghệ vẫn là một điểm nghẽn. Đề xuất trang bị máy bay không người lái có khả năng vận chuyển nước chữa cháy rừng tại Kon Ka Kinh vẫn còn trong giai đoạn đề xuất. Điều này cho thấy sự cần thiết của việc Trung ương cần bố trí kinh phí đi kèm với các chính sách để bảo đảm khả năng triển khai ứng dụng công nghệ trên thực tế.
Để khắc phục những hạn chế đó, các vườn quốc gia đã áp dụng triệt để biện pháp lâm sinh và hạ tầng. Vườn quốc gia Tam Đảo, nơi có lớp vật liệu cháy tích tụ lớn dưới tán rừng thông và rừng trồng, đã triển khai xây dựng hệ thống đường băng cản lửa bao quanh các lô rừng dễ xảy ra cháy vào tháng 10 hằng năm. Đây là biện pháp lâm sinh hiệu quả để hạn chế lửa cháy lan.
Các Trạm Kiểm lâm của Tam Đảo đã tiến hành khảo sát, xác định các tuyến đường và lối mòn thuận lợi nhất dẫn tới các trọng điểm cháy, đánh dấu trên bản đồ và trên thực địa để dễ dàng tiếp cận khi tổ chức chữa cháy.
Những đám cháy phát sinh trong đêm gây khó khăn cho các lực lượng chức năng trong việc khoanh vùng và dập tắt đám cháy.
Những đám cháy phát sinh trong đêm gây khó khăn cho các lực lượng chức năng trong việc khoanh vùng và dập tắt đám cháy.
Cùng với đó, sự phối hợp chặt chẽ giữa kiểm lâm, công an, quân đội và chính quyền địa phương là điều kiện tiên quyết.
Vườn quốc gia Cát Tiên, Kon Ka Kinh và Tam Đảo đều chủ động ký cam kết, quy chế phối hợp bảo vệ rừng với các đơn vị chủ rừng giáp ranh, lực lượng công an, quân đội tại các xã vùng đệm. Vườn quốc gia Kon Ka Kinh đã tổ chức được khoảng 70 đợt tuần tra liên ngành và gần 200 lượt trao đổi thông tin, ngăn chặn hiệu quả các hành vi xâm hại rừng.
Việc giao khoán rừng nhằm tạo sinh kế cho người dân sống gần rừng cũng đã phát huy hiệu quả. Vườn quốc gia Kon Ka Kinh đã duy trì diện tích rừng giao khoán hơn 18.987 ha cho 803 hộ vùng đệm. Điều này giúp lực lượng kiểm lâm có thêm “tai mắt” nắm bắt thông tin và huy động được sức mạnh cộng đồng trong công tác quản lý, bảo vệ rừng.
Một buổi tuyên truyền nâng cao nhận thức về phòng cháy chữa cháy rừng cho người dân tại vườn quốc gia Kon Ka Kinh.
Một buổi tuyên truyền nâng cao nhận thức về phòng cháy chữa cháy rừng cho người dân tại vườn quốc gia Kon Ka Kinh.
Đồng thời, các vườn quốc gia xác định một trong những biện pháp phòng cháy rừng hiệu quả nhất chính là tuyên truyền. Bởi nguyên nhân cháy rừng chủ yếu do con người, nên công tác tuyên truyền đối với cộng đồng người dân sinh sống trong vùng đệm là vô cùng quan trọng.
Các vườn quốc gia đã tuyên truyền với nhiều hình thức đa dạng, từ mở lớp tập huấn nghiệp vụ, kẻ vẽ pano, loa lưu động, đến việc kiểm lâm thường xuyên có mặt tại các điểm ra vào rừng để kiểm tra, nhắc nhở người dân tuân thủ quy định về phòng cháy chữa cháy rừng.
Hướng tới tương lai bền vững: Bảo tồn để phát triển kinh tế xanh
Biến đổi khí hậu với những hiện tượng thời tiết cực đoan, khô hanh kéo dài, đang làm gia tăng nguy cơ cháy rừng. Điều này đòi hỏi ngành lâm nghiệp phải có những giải pháp đồng bộ và thích ứng hơn.
Định hướng phát triển bền vững của các vườn quốc gia không chỉ dừng lại ở việc bảo vệ mà còn phải gắn liền với phát triển kinh tế sinh thái, giảm áp lực lên tài nguyên.
Các vườn quốc gia đang xây dựng chiến lược phát triển du lịch sinh thái theo tinh thần “bảo tồn để phát triển du lịch và làm du lịch để phục vụ bảo tồn”.
Vườn quốc gia Kon Ka Kinh đang triển khai Đề án phát triển du lịch sinh thái, nghỉ dưỡng, giải trí, chú trọng liên kết với các đơn vị lữ hành và tổ chức các hoạt động độc đáo như giải leo núi “Chinh phục đỉnh Đá trắng”. Mục tiêu là phát huy giá trị tiềm năng, thu hút nguồn đầu tư và tạo sinh kế cho người dân địa phương tham gia chuỗi du lịch.
Nâng cao ý thức bảo vệ rừng là trách nhiệm của mọi người và mọi thế hệ.
Nâng cao ý thức bảo vệ rừng là trách nhiệm của mọi người và mọi thế hệ.
Để bảo đảm tính bền vững của công tác bảo vệ rừng, cần giải quyết triệt để các vấn đề về cơ chế, chính sách và sinh kế cho lực lượng kiểm lâm và người dân vùng đệm. Lãnh đạo vườn quốc gia Kon Ka Kinh mong muốn địa phương quan tâm bố trí kinh phí đầy đủ, đồng thời cải thiện chế độ cho lực lượng trực tiếp làm nhiệm vụ.
Phó Cục trưởng Nguyễn Hữu Thiện đề xuất cần rà soát lại các quy chế phối hợp giữa kiểm lâm, công an, quân đội, làm rõ trách nhiệm, tránh tình trạng ký quy chế trên giấy nhưng phối hợp chưa hiệu quả.
Ông Trần Văn Triển, Chi cục trưởng Kiểm lâm Vùng I, kêu gọi: “Tôi mong muốn toàn xã hội chung tay bảo vệ những cánh rừng quý giá của chúng ta... một hành vi nhỏ, vô thức trong sinh hoạt, sản quan, du lịch…, cũng có thể gây ra thảm họa lớn”.
Bảo vệ những cánh rừng vườn quốc gia chính là bảo vệ nguồn nước, điều hòa khí hậu và giữ vững cân bằng sinh thái cho cả khu vực. Việc siết chặt bảo vệ và ứng dụng các giải pháp chuyên biệt tại vườn quốc gia Cát Tiên, Kon Ka Kinh cũng như các Vườn khác chính là lời khẳng định quyết tâm phát triển hài hòa giữa kinh tế và môi trường của Việt Nam.
Đọc thêm: Bảo vệ rừng xanh trước mùa khô hanh: Các địa phương triển khai quyết liệt trên mọi "mặt trận"
Nội dung: THANH TRÀ-MINH TÂM
Trình bày: MINH CHÂU-PHÚC HUY
Ảnh: Cục Lâm nghiệp và Kiểm lâm, Vườn quốc gia Tam Đảo, Vườn quốc gia Kon Ka Kinh