Chiến dịch Tây Nguyên (từ ngày 4/3 đến 3/4/1975), đòn mở đầu trong cuộc Tổng tiến công và nổi dậy mùa Xuân 1975 của quân và dân ta giành thắng lợi, đã tạo nên bước ngoặt làm thay đổi cục diện chiến tranh. Thành công của chiến dịch đã khẳng định sự lãnh đạo đúng đắn của Trung ương Đảng, đánh dấu bước trưởng thành vượt bậc của Quân giải phóng miền nam, sự suy sụp nhanh chóng của quân đội cùng chính quyền ngụy Sài Gòn.

Đại tá, TS NGUYỄN HUY THỤC
(Bài viết đăng trên Báo Nhân Dân, ngày 9/3/2015 nhân Kỷ niệm 40 năm Ngày Giải phóng miền nam, thống nhất đất nước)

Tây Nguyên lúc đó có diện tích khoảng 60.000km2, gồm các tỉnh: Kon Tum, Pleiku, Phú Bổn, Đắk Lắk và một phần tỉnh Quảng Đức; được người Pháp coi là "mái nhà Đông Dương". Ai làm chủ được địa bàn này sẽ làm chủ được Đông Dương. Thay chân thực dân Pháp, đế quốc Mỹ càng chú trọng hơn vị trí chiến lược quân sự này. Mỹ và chính quyền ngụy Sài Gòn đã tăng cường nhiều biện pháp để kìm kẹp đồng bào các dân tộc, ngăn chặn phong trào cách mạng ở Tây Nguyên.

Tuy nhiên, với tinh thần quật khởi, quân và dân Tây Nguyên đã liên tục đấu tranh, từng bước đánh bại âm mưu, hành động xâm lược của địch. Nhất là, với thắng lợi bắc Tây Nguyên năm 1972, đã góp phần cùng quân và dân cả nước đánh đòn quyết định, buộc Mỹ phải ký Hiệp định Paris, chấm dứt chiến tranh, lập lại hòa bình ở Việt Nam.

Dù vậy, Mỹ vẫn ngấm ngầm viện trợ quân sự và hối thúc chính quyền ngụy Sài Gòn phá hoại Hiệp định, âm mưu chia cắt lâu dài nước ta. Trước tình hình đó, tháng 7/1973, Ban Chấp hành Trung ương Đảng họp Hội nghị lần thứ 21 chỉ rõ: Con đường tiến lên của cách mạng miền nam là con đường cách mạng bạo lực. Bất kể trong tình huống nào cũng phải nắm vững thời cơ, giữ vững đường lối chiến lược tiến công...

Tháng 3/1974, Quân ủy Trung ương họp, chủ trương ra sức xây dựng lực lượng, nhất là bộ đội chủ lực từng bước nâng dần trình độ đánh tiêu diệt. Theo đó, từ cuối năm 1973 đến 1974, tất cả các chiến trường trên toàn miền nam đã chuyển sang phản công và tiến công kiên quyết, đánh bại âm mưu lấn đất, giành dân của địch.

Tại Tây Nguyên, ta đã đánh chiếm căn cứ Chư Nghé, Mang Đen, Mang Bút..., mở rộng vùng giải phóng ở phía tây đường số 14 và bắc thị xã Kon Tum.

Bước vào xuân-hè năm 1975, Bộ Chính trị, trực tiếp là Quân ủy Trung ương đã quyết định mở Chiến dịch Tây Nguyên, nhằm tiêu diệt một bộ phận quan trọng sinh lực địch, giải phóng các tỉnh Đắk Lắk, Phú Bổn, Quảng Đức, thực hiện chia cắt và tạo thế chiến lược mới trên chiến trường toàn miền nam.

Bộ Tư lệnh chiến dịch do Trung tướng Hoàng Minh Thảo làm Tư lệnh, Đại tá Đặng Vũ Hiệp làm Chính ủy. Lực lượng tham gia chiến dịch gồm năm sư đoàn (10, 320, 316, 3, 968) và bốn trung đoàn bộ binh, một trung đoàn và hai tiểu đoàn đặc công, hai trung đoàn pháo binh, một trung đoàn tăng-thiết giáp (T-TG), ba trung đoàn pháo phòng không.

Lúc này, chính quyền ngụy Sài Gòn cho rằng: Năm 1975, ta chưa đủ sức đánh thị xã và thành phố, nếu có đánh cũng chỉ đánh ở phía bắc Tây Nguyên; trong trường hợp giành được địa bàn, ta cũng không giữ được khi chúng phản kích chiếm lại.

Vì vậy, với lực lượng gồm: Sư đoàn bộ binh 23, bảy tiểu đoàn biệt động quân, 36 tiểu đoàn bảo an, một lữ đoàn T-TG, 230 khẩu pháo, một sư đoàn không quân, quân đội ngụy Sài Gòn tập trung giữ Pleiku, Kon Tum; còn lực lượng địch ở Đắk Lắk, Buôn Ma Thuột không mạnh, phần lớn là quân hậu cứ của sư đoàn và trung đoàn, càng sâu vào phía trong, lực lượng đối phương càng mỏng.  

Ở chiến trường Tây Nguyên, thị xã Buôn Ma Thuột là nơi đặt căn cứ Sở chỉ huy Sư đoàn 23 quân đội ngụy Sài Gòn và là tỉnh lỵ của Đắk Lắk; khu vực này nằm ở ngã ba chiến lược, có đường số 21 nối liền Nha Trang và đường số 14, phía bắc đi Cheo Reo và Pleiku, phía nam đi Gia Nghĩa và miền Đông Nam Bộ.

Giải phóng Buôn Ma Thuột, ta nắm được địa bàn chiến lược cực kỳ quan trọng để phát triển về mọi hướng, chia cắt Tây Nguyên với các vùng khác, chế ngự được đối phương, giành quyền chủ động cao hơn. Không những vậy, Buôn Ma Thuột còn là biểu tượng về sự "ổn định" của chính quyền ngụy Sài Gòn ở Tây Nguyên và cả miền nam.

Dựa trên cơ sở phân tích thuận lợi và khó khăn chiến trường, Bộ Chính trị, Quân ủy Trung ương và Bộ Tổng Tư lệnh đã quyết định chọn thị xã Buôn Ma Thuột làm điểm đột phá chiến lược mở đầu Chiến dịch Tây Nguyên.

Thực hiện quyết tâm nêu trên, Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã đưa ra hai phương án đánh Buôn Ma Thuột: Nếu địch chưa tăng cường lực lượng thì đánh ngay. Nếu địch tăng cường lực lượng ở Buôn Ma Thuột thì dụ địch ra ngoài, đánh viện tiêu diệt địch ở Cẩm Ga và Thuần Mẫn. Đối với cả hai trường hợp, ta đều phải thực hiện nghi binh ở hướng Trị-Thiên và Kon Tum, Pleiku.  

Ngày 4/3/1975, sau một loạt các hoạt động nghi binh, thu hút quân đội ngụy Sài Gòn lên hướng Pleiku, Kon Tum, chiến dịch Tây Nguyên chính thức mở màn bằng đợt tác chiến tạo thế. Trung đoàn 95A được lệnh đánh cắt giao thông trên đường số 19, tiêu diệt một số chốt giao thông, làm chủ hoàn toàn đoạn đường dài 20km từ ngã ba Plây Bôn đến gần ấp Phú Yên.

Cùng lúc, Sư đoàn 320 tổ chức đánh cắt đường số 14 ở khu vực bắc Cẩm Ga, chia cắt khu vực bắc và nam Tây Nguyên. Trên hướng đường số 21, Trung đoàn 25 thực hiện đánh chia cắt tuyến đường ở phía đông Chư Cúc.

Thế chia cắt hình thành khiến cho liên lạc giữa thị xã Quy Nhơn với thị xã Pleiku-Kon Tum, giữa thị xã Nha Trang với thị xã Buôn Ma Thuột... hoàn toàn bị cắt đứt.

Những đòn tiến công của quân giải phóng Mặt trận Tây Nguyên đã kéo được phần lớn lực lượng địch về hướng Kon Tum-Pleiku. Ngày 9/3/1975, quân ta tổ chức tiến công tiêu diệt địch ở Đức Lập, nhằm thu hút thêm sự chú ý của quân đội ngụy Sài Gòn về hướng này.