Kể từ khi bắt đầu Đổi mới năm 1986, Việt Nam đã đạt được thành tựu đáng kể trong xóa đói, giảm nghèo và cải thiện mức sống người dân. Để duy trì tốc độ tăng trưởng kinh tế cao, nhân rộng mô hình kinh doanh bao trùm là lựa chọn tất yếu.

Tính đến nay, đã có một số chương trình hỗ trợ, nghiên cứu thúc đẩy mô hình kinh doanh bao trùm được triển khai tại Việt Nam, điều này vừa giúp gia tăng chất lượng tăng trưởng, vừa mở ra cơ hội gia tăng thu nhập, cải thiện mức sống cho đối tượng người dân có thu nhập thấp… Song, điều đáng nói, phần lớn doanh nghiệp vẫn đứng ngoài xu thế kinh doanh tất yếu này.

“Kinh doanh bao trùm” (Inclusive business – IB) là mô hình kinh doanh huy động người thu nhập thấp tham gia trong chuỗi giá trị của doanh nghiệp, cơ sở sản xuất kinh doanh; cung cấp hàng hóa, dịch vụ và sinh kế cho người thu nhập thấp trên cơ sở khả thi về thương mại và tạo ra các giá trị chia sẻ.

Có thể nhận diện mô hình IB thông qua các đặc điểm chính như: Góp phần cải thiện thu nhập và điều kiện sống của người nghèo và người có thu nhập thấp; yêu cầu mức độ đổi mới sáng tạo cao; có thể được tạo ra bởi doanh nghiệp truyền thống và doanh nghiệp xã hội và chủ yếu được thực hiện bởi các doanh nghiệp quy mô vừa. Hiện nay, Việt Nam đã có các chính sách, chương trình thúc đẩy mỗi đặc điểm nêu trên, tạo tiền đề cho các mô hình IB phát triển trong thời gian tới.

Khi các doanh nghiệp kinh doanh bao trùm tăng cường đầu tư vào các cộng đồng thu nhập thấp, các doanh nghiệp cũng sẽ giúp cải thiện khả năng tiếp cận các sản phẩm và dịch vụ có chất lượng với giá cả phải chăng, nâng cao năng suất cũng như tạo ra các cơ hội sinh kế và thu nhập tốt hơn cho người dân.

Nhắm mục tiêu vào các phân khúc thị trường có thu nhập thấp, các doanh nghiệp kinh doanh bao trùm cũng thúc đẩy đổi mới sáng tạo, củng cố chuỗi giá trị, xây dựng các hoạt động hiệu quả hơn, khám phá các nguồn lợi nhuận mới và nâng cao khả năng cạnh tranh trong dài hạn.

Tại Việt Nam, cũng đã có một số chương trình hỗ trợ, nghiên cứu thúc đẩy mô hình kinh doanh bao trùm do các tổ chức quốc tế phối hợp với Chính phủ Việt Nam thực hiện, có thể kể tới như: Dự án đổi mới sáng tạo hướng tới người thu nhập thấp ở Việt Nam của Ngân hàng Thế giới (WB), các dự án hỗ trợ của Oxfam.

Điển hình là hợp tác giữa Bộ Kế hoạch và Đầu tư với Ủy ban Liên hợp quốc về Kinh tế và Xã hội châu Á và Thái Bình Dương (UN-ESCAP), Mạng lưới hành động hướng tới doanh nghiệp thu nhập thấp (iBAN) thực hiện nghiên cứu toàn diện và tìm ra các khuyến nghị chiến lược để thúc đẩy mô hình kinh doanh bao trùm tại Việt Nam.

Khác với các tổ chức phi chính phủ (NGO) và các doanh nghiệp xã hội hay các mô hình trách nhiệm xã hội hoặc từ thiện, IB không làm ảnh hưởng đến lợi nhuận và tăng trưởng kinh doanh, mà dùng lợi nhuận để tạo ra tác động đến xã hội và ngược lại. Rõ ràng, hướng tới mục tiêu phát triển bao trùm, chúng ta có thể tạo ra các cơ hội tăng thu nhập, mức sống cho đối tượng người dân có thu nhập thấp, đồng thời cung cấp hàng hóa và dịch vụ phù hợp mức sống người dân hơn, đặc biệt là nhà ở và giáo dục.

Hiện nay, Việt Nam chưa có chính sách hay quy định cụ thể nào về “kinh doanh bao trùm”. Tuy nhiên, doanh nghiệp kinh doanh bao trùm đã được hỗ trợ phát triển ở từng đặc điểm của mô hình.

Thứ nhất, Việt Nam đã triển khai các chương trình và chính sách giảm nghèo, đạt được những thành tựu nhất định, điển hình như Chương trình mục tiêu quốc gia Giảm nghèo bền vững, chương trình 135. Năm 1993, tỷ lệ hộ nghèo cả nước là 58,1%, đến năm 2020 còn 2,75% và năm 2021 là 2,23%.

Thứ hai, sự quan tâm phát triển bền vững doanh nghiệp khu vực tư nhân ngày càng cao, Việt Nam thúc đẩy phát triển bền vững khu vực doanh nghiệp tư nhân, hài hòa hóa hiệu quả kinh doanh với trách nhiệm xã hội cũng như bảo vệ môi trường (Quyết định số 1362/QĐ-TTg năm 2019).

Thứ ba, doanh nghiệp xã hội được quan tâm phát triển. Từ năm 2014, các quy định của pháp luật về doanh nghiệp xã hội (DNXH) đã được nêu cụ thể trong Luật Doanh nghiệp hiện hành, Nghị định 96/2015/NĐ-CP Quy định chi tiết một số điều của Luật Doanh nghiệp, Thông tư 04/2016/TT-BKHĐT Quy định các biểu mẫu văn bản sử dụng trong đăng ký DNXH theo Nghị định 96/2015/NĐ-CP... Điều đó cho thấy sự quan tâm của Nhà nước đối với sự phát triển, sự nhân rộng cũng như quyền, nghĩa vụ của các DNXH.

Thứ tư, đổi mới sáng tạo là một trong những ưu tiên trong chính sách phát triển thời gian gần đây, phát huy vai trò của khoa học và công nghệ, là điều kiện bảo đảm thực hiện mô hình kinh doanh bao trùm bền vững. Mục tiêu đổi mới sáng tạo được thể hiện trong Chiến lược phát triển quốc gia, trong các đề án Chính phủ, của các bộ, sở, ban, ngành, địa phương, trong hoạt động phát triển quốc tế, kết nối và thu hút đầu tư, trong hoạt động nghiên cứu và giảng dạy.

Văn kiện Đại hội XIII của Đảng xác định ba phương hướng, nhiệm vụ phát triển kinh tế-xã hội sẽ được tập trung triển khai trong giai đoạn 2021-2030, đó là: Tập trung hoàn thiện, nâng cao chất lượng thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN; phát triển mạnh mẽ khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo; đẩy mạnh cơ cấu lại nền kinh tế gắn với đổi mới mô hình tăng trưởng. Đồng thời, Chiến lược phát triển kinh tế-xã hội 10 năm giai đoạn 2021-2030 cũng xác định phấn đấu đến năm 2030, tỷ lệ doanh nghiệp có hoạt động đổi mới sáng tạo của nước ta đạt 40%.

Theo đánh giá của Dự án vào năm 2018, khoảng 1,5 triệu người sản xuất quy mô nhỏ tại Việt Nam có nguồn thu nhập từ sản xuất, chế biến nghêu và tre. Tuy nhiên, họ phải đối mặt nhiều khó khăn và thách thức.

Vùng nguyên liệu tre bị nghèo kiệt do thoái hóa, khai thác quá mức và thiếu chăm sóc. Các bãi nghêu tại ba tỉnh Trà Vinh, Tiền Giang và Bến Tre đang bị thu hẹp và có xu hướng phân bố xa bờ hơn. Các doanh nghiệp chế biến vừa và nhỏ gặp nhiều khó khăn do hạn chế về quy mô, công nghệ, khả năng thu mua nguyên liệu và thiếu thị trường tiêu thụ sản phẩm…

Chính vì vậy, dự án đã tiếp cận cộng đồng nông dân và doanh nghiệp để tổ chức các hoạt động tuyên truyền và tập huấn nâng cao nhận thức về sản xuất bền vững và đầu tư có trách nhiệm. Kết quả dự án đến hết năm 2022, đã có 34.278 người có thu nhập nâng cao từ sản xuất tre và nghêu.

Theo các chuyên gia, để thúc đẩy kinh doanh bền vững, cần có những giải pháp giúp doanh nghiệp tiếp cận nguồn tài chính, huy động vốn đầu tư, xây dựng chiến lược, thiết kế mô hình, kế hoạch kinh doanh bền vững, truyền thông, xúc tiến thương mại, mở rộng thị trường…

Bên cạnh thúc đẩy các giải pháp phát triển mô hình kinh doanh bao trùm, cần hoàn thiện khung pháp lý, các chính sách hỗ trợ, ban hành quy chế mẫu về văn hóa doanh nghiệp, bộ quy tắc mẫu giúp các doanh nghiệp thực hiện tốt quyền tự do kinh doanh.

Kinh doanh tạo tác động xã hội, mang đến những lợi ích, đóng góp nhân văn cho chiến lược phát triển bền vững chung của doanh nghiệp nói riêng và quốc gia nói chung là xu hướng tất yếu trong bối cảnh sau đại dịch và thời đại số.

Khi gắn kết yếu tố đa dạng, hòa nhập, bao trùm vào hoạt động lập chiến lược, vận hành doanh nghiệp, cụ thể như việc các doanh nghiệp đặt con người vào trọng tâm của mọi chiến lược và hoạt động sản xuất, kinh doanh, với môi trường và thành phần lao động đa dạng sẽ mang lại khả năng sáng tạo tốt hơn, bắt kịp xu hướng nhu cầu và thói quen tiêu dùng mới trên thị trường nhanh chóng hơn.

Đẩy mạnh việc lồng ghép yếu tố đa dạng, hòa nhập và bao trùm vào trong văn hóa doanh nghiệp, thông qua đó giảm ảnh hưởng tiêu cực đến các nhóm yếm thế như phụ nữ, người đồng bào thiểu số, hoặc người khuyết tật, gia tăng lợi ích hài hòa cho người lao động là lựa chọn được khuyến nghị đến cộng đồng doanh nghiệp.

Thương hiệu TokyoLife đã tạo nên được hiệu ứng tích cực trong cộng đồng khi mở ra cửa hàng tiêu dùng và thời trang với bộ máy nhân viên hầu hết là người khuyết tật.

Cửa hàng trên một khu phố nhộn nhịp của Hà Nội được gọi tên là Ngôi nhà thiên thần được vận hành bởi 16 trong tổng số 18 nhân viên là người khiếm thính. Trải nghiệm trong cửa hàng được thiết kế lại, với sự hỗ trợ từ các công cụ giao tiếp công nghệ số đến các trang thiết bị, ấn phẩm hướng dẫn, để tạo điều kiện tối ưu cho khách hàng và nhân viên.

Là một chuyên gia có uy tín trong lĩnh vực truyền thông và marketing, ông Lê Quốc Vinh, Chủ tịch Tập đoàn LeBros đánh giá cao mô hình “không chỉ tặng cần câu mà còn tạo ra hồ câu vui vẻ để người khuyết tật có thể tự mình câu cá” và hiệu ứng mà doanh nghiệp mang đến cho xã hội, cho cộng đồng.

Từ một cửa hàng nhỏ, TokyoLife hoàn thiện quy trình như tùy chỉnh các công đoạn để phù hợp hơn cho mỗi thể trạng người khuyết tật và xây dựng bộ phận “Chăm sóc thiên thần” với nhiệm vụ thiết kế những trải nghiệm tốt nhất cho người khuyết tật và làm cầu nối giữa người khuyết tật và các cán bộ, nhân viên khác trong toàn hệ thống.

Rõ ràng, kinh tế bao trùm luôn đòi hỏi nỗ lực, tầm nhìn kinh doanh dài hạn và phát triển bền vững của doanh nghiệp. Một câu chuyện sống động khác được ông Phạm Tuấn Anh, Giám đốc Phát triển bền vững Công ty CP Greenfeed Việt Nam chia sẻ.

Tại Greenfeed, phát triển bền vững được xác định là nhiệm vụ chiến lược của Tập đoàn giai đoạn 2022-2025, tầm nhìn đến năm 2030. Trong đó, thông qua việc không ngừng hoàn thiện chuỗi thực phẩm 3F Plus (FEED - FARM - FOOD), doanh nghiệp này mang đến giá trị từ mô hình này đến với khách hàng, đối tác và cộng đồng, đặc biệt là nhóm đối tượng phụ nữ và trẻ em.

Thúc đẩy yếu tố đa dạng, hòa nhập và bao trùm trong kinh doanh bền vững thời đại số hóa không chỉ là một xu thế mới, rất cần được quan tâm, mà đó còn là đòi hỏi, yêu cầu cấp thiết đối với các nhà lãnh đạo doanh nghiệp khi xây dựng văn hóa doanh nghiệp và lập chiến lược phát triển doanh nghiệp bền vững.

Kinh doanh bao trùm, kinh doanh tạo tác động xã hội không còn chỉ gói gọn trong phạm vi những gì doanh nghiệp “nên làm”, mà đó là định hướng được Chính phủ quan tâm, khuyến khích phát triển. Ông Nguyễn Quang Vinh, Phó Chủ tịch Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) phân tích về lý do mà kinh doanh bao trùm mới chỉ được thực hiện ở lĩnh vực nông nghiệp và cũng chỉ thu hút được số ít doanh nghiệp chuyển đổi.

- Thưa ông, vì sao kinh doanh bao trùm được nhìn nhận là xu thế tất yếu?

- Khái niệm kinh doanh bao trùm lần đầu được phát triển vào năm 2011 bởi Nhóm Bộ trưởng Tài chính và Thống đốc Ngân hàng Trung ương của 20 nền kinh tế lớn nhất thế giới (G20). Từ đó đến nay, mô hình kinh doanh này ngày càng được nhân rộng trong cộng đồng doanh nghiệp. Việc thúc đẩy kinh doanh bao trùm cũng đang đạt được sự đồng thuận trên toàn cầu, góp phần hướng tới chuyển đổi thị trường sinh thái xã hội toàn cầu.

Tại Quyết định số 167/QĐ-TTg ngày 8/2/2022 của Thủ tướng Chính phủ về phê duyệt “Chương trình hỗ trợ doanh nghiệp khu vực tư nhân kinh doanh bền vững giai đoạn 2022-2025”, mô hình kinh doanh bao trùm cũng được xác định là một trong những mô hình kinh doanh bền vững, cụ thể là “mô hình kinh doanh huy động người thu nhập thấp tham gia chuỗi giá trị của doanh nghiệp, cơ sở sản xuất kinh doanh; trong đó, người thu nhập thấp có thể tham gia với vai trò là nhà cung ứng, là khách hàng, là nhà phân phối, hay có thể là người lao động tham gia vào hoạt động sản xuất kinh doanh tạo ra các giá trị chia sẻ”.

Ở Việt Nam, mô hình kinh doanh bao trùm đóng góp tích cực vào nỗ lực giảm nghèo trên quy mô lớn một cách có hệ thống, với tác động định tính nhờ có thể tiếp cận nhiều phụ nữ và thanh niên, những nhóm ở thế yếu hơn, và góp phần tăng cường việc làm để phát triển kinh tế trên cơ sở tuần hoàn, đổi mới. Qua đó, doanh nghiệp cũng đạt được sự tăng trưởng bền vững khi gắn kết chặt chẽ sự phát triển của doanh nghiệp với cộng đồng. Và chính những động lực này đã đưa kinh doanh bao trùm trở thành một xu thế tất yếu.

- Có vẻ như kinh doanh bao trùm mới đang dừng lại là lựa chọn của những doanh nghiệp lớn. Phải chăng, phần lớn doanh nghiệp vẫn chưa sẵn sàng cho cuộc chuyển đổi?

- Trên thực tế, mô hình kinh doanh bao trùm không phải là một vấn đề mới ở Việt Nam và xu hướng này đang trở nên rõ nét hơn trong thời gian qua. Các doanh nghiệp tiêu biểu như: Vinamilk, Greenfeed, Traphaco, PAN Group… đang triển khai rất tốt các mô hình sản xuất xanh sạch, đưa yếu tố tuần hoàn vào sâu trong chuỗi sản xuất, tạo sinh kế bền vững cho cộng đồng yếu thế qua mô hình kinh doanh bao trùm…

Tuy nhiên, theo Ủy ban Kinh tế-Xã hội khu vực châu Á-Thái Bình Dương của Liên hợp quốc (UN ESCAP), mô hình kinh doanh bao trùm ở Việt Nam chủ yếu mới ở lĩnh vực nông nghiệp, giúp tạo ra nguồn thu nhập, sinh kế cho những người nông dân thu nhập thấp.

Các doanh nghiệp kinh doanh theo mô hình bao trùm đều tạo ra tác động xã hội một cách tích cực. Theo đánh giá của tổ chức này, dự kiến doanh thu từ kinh doanh bao trùm sẽ tăng 65% trong giai đoạn từ năm 2018-2023. Con số này tăng hơn đáng kể so với mức dự kiến của các doanh nghiệp không áp dụng mô hình kinh doanh bao trùm, vốn chỉ có thể tăng doanh thu ở mức khoảng 38%.

-  Theo góc nhìn của ông, chúng ta cần gói chính sách như thế nào để thúc đẩy cộng đồng doanh nghiệp, đặc biệt là những doanh nghiệp nhỏ và vừa bắt nhịp xu thế tất yếu này?

- Để phát triển mô hình kinh doanh bao trùm, các doanh nghiệp cần nhiều sự hỗ trợ về mặt chính sách từ các cơ quan trung ương, các bộ, ngành và chính quyền địa phương, các tổ chức, hiệp hội.

Tại Quyết định số 167 nêu trên, Chính phủ cũng đã nêu rõ đối với các doanh nghiệp được công nhận là doanh nghiệp kinh doanh bền vững, sẽ nhận được những hỗ trợ về đào tạo, tư vấn xây dựng chiến lược, thiết kế mô hình kinh doanh bền vững, quản trị nội bộ; hỗ trợ công nghệ; hỗ trợ triển khai chuyển đổi số; tiếp cận tài chính, vốn đầu tư; hỗ trợ về truyền thông, xúc tiến thương mại, mở rộng thị trường...

Đặc biệt, với các doanh nghiệp vừa và nhỏ, sẽ được hưởng mức hỗ trợ cao nhất. Đây là những định hướng rất đúng, rất đáng ghi nhận, tuy nhiên, cần cụ thể, chi tiết và đặc biệt cần xác định đúng tiêu chí để công nhận doanh nghiệp kinh doanh bền vững.

Xét về khía cạnh này, từ năm 2016, VCCI đã phối hợp với Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội, Bộ Tài nguyên và Môi trường, và Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam tổ chức Chương trình Đánh giá, Công bố Doanh nghiệp bền vững theo chỉ đạo của Chính phủ. Hằng năm, Chương trình đánh giá mức độ phát triển bền vững của doanh nghiệp dựa trên Bộ chỉ số CSI và biểu dương 100 doanh nghiệp bền vững trong lĩnh vực sản xuất và thương mại-dịch vụ. Chúng tôi hy vọng rằng đây sẽ là nguồn tham khảo hữu ích cho việc công nhận các doanh nghiệp kinh doanh bền vững.

-  Xin cảm ơn ông!

Ngày xuất bản: 4/4/2023
Tổ chức xuất bản: VŨ MAI HOÀNG
Nội dung: LƯU LAN HƯƠNG, NGUYỄN HOA CƯƠNG, TRƯỜNG SƠN, NGHĨA NAM, QUANG THIỀU, NGUYỄN HÀ, TRUNG HIẾU
Trình bày: PHAN ANH, DUY LONG