Việc tổ chức giao dịch tập trung trái phiếu doanh nghiệp theo quy định tại Nghị định số 65/2022/NĐ-CP và Nghị định 153/2020/NĐ-CP về dài hạn sẽ cải thiện được tính minh bạch, đồng thời đề cao trách nhiệm giám sát của các cơ quan quản lý. Tuy nhiên, trong trường hợp xảy ra các vấn đề tranh chấp dân sự với trái phiếu doanh nghiệp riêng lẻ thì trách nhiệm, quyền lợi và nghĩa vụ - nhất là nghĩa vụ trả gốc, lãi - vẫn thuộc về doanh nghiệp phát hành và nhà đầu tư theo pháp luật dân sự. Theo đó, cùng với việc tổ chức phát hành công bố các thông tin kê khai theo quy định, còn cần có những phân tích và đánh giá từ các tổ chức độc lập, giúp nhà đầu tư đưa ra quyết định đầu tư chính xác.

Thông tin từ Bộ Tài chính cho biết, từ đầu năm đến 28/7/2023 có 36 doanh nghiệp thực hiện phát hành trái phiếu doanh nghiệp riêng lẻ với giá trị 62.300 tỷ đồng, giảm 77,8% so với cùng giai đoạn năm 2022. Những đợt phát hành này đưa dư nợ trái phiếu doanh nghiệp riêng lẻ chạm mức 1,02 triệu tỷ đồng (tính tới 28/7/2023), bằng 10,8% GDP năm 2022 và bằng 8,2% tổng dư nợ tín dụng của nền kinh tế.

Lý giải kết quả trên, cơ quan này cho biết bối cảnh thị trường biến động khiến nhiều doanh nghiệp chủ động thực hiện mua lại trái phiếu trước hạn để tái cơ cấu nguồn vốn với khối lượng mua lại trước hạn là 135.300 tỷ đồng, tăng 56,3% so với cùng giai đoạn năm 2022.

Các doanh nghiệp cũng thực hiện đàm phán với các chủ sở hữu trái phiếu và đạt được thỏa thuận gia hạn thanh toán trái phiếu từ 1 tháng đến 2 năm, với lãi suất được thỏa thuận tăng 0,5-3% so với lãi suất ban đầu theo quy định tại Nghị định số 08/2023.

Việc các doanh nghiệp chủ động đàm phán với chủ sở hữu trái phiếu, theo Bộ Tài chính, đã góp phần ổn định tâm lý của nhà đầu tư, đồng thời cũng tạo điều kiện để doanh nghiệp có thời gian tái cơ cấu, phục hồi sản xuất kinh doanh, qua đó có dòng tiền để trả nợ khi trái phiếu đến hạn sau quá trình tái cơ cấu.

Còn Luật sư Nguyễn Thanh Hà, Chủ tịch Công ty Luật SBLAW, cho rằng việc các bên thỏa thuận giãn nợ, hoán đổi tài sản theo Nghị định 08/2023/NĐ-CP chỉ giúp giảm áp lực thanh toán đáo hạn giai đoạn 2023-2024, nhưng sẽ đẩy áp lực đó về tương lai trong 1-2 năm tới đây.

“Trong quãng thời gian đó, bắt buộc các tổ chức phát hành trái phiếu phải điều chỉnh lại hoạt động, cơ cấu lại tài chính, quy hoạch lại phương án kinh doanh, thanh lý bớt tài sản để có nguồn lực thanh khoản nợ vay trong tương lai”, ông Hà nói.

Tuy nhiên, chuyên gia này cho rằng nếu doanh nghiệp tiếp tục gặp khó về dòng tiền, các kênh huy động vốn đều “tắc” thì việc “doanh nghiệp phát hành trái phiếu có chi trả đúng hạn cho các nhà đầu tư trong thời gian 1-2 năm tới hay không?” vẫn đang là câu hỏi cần lưu tâm.

Thực tế, số liệu thống kê của Công ty chứng khoán KB Việt Nam (KBSV) cho biết tổng giá trị trái phiếu bị chậm trả gốc, lãi là khoảng 61.000 tỷ đồng trong giai đoạn từ đầu năm đến 14/6/2023, chiếm 5,7% giá trị trái phiếu đang lưu hành. Trong đó, có 9.300 tỷ đồng trái phiếu đã đáo hạn không trả được gốc, còn lại là 51.800 tỷ đồng trái phiếu chưa đến hạn nhưng chậm thanh toán tiền lãi.

Trên thị trường vốn, số doanh nghiệp chậm thanh toán nghĩa vụ nợ trái phiếu có xu hướng gia tăng trong bối cảnh trị trường bất động sản vẫn khó khăn. Cụ thể, Công ty cổ phần Signo Land đã "khất" thanh toán lô trái phiếu trị giá hơn 1.000 tỷ đồng với lý do "đang trong quá trình đàm phán cùng người sở hữu trái phiếu".

Công ty TNHH Saigon Glory - công ty con của Tập đoàn Bitexco - cũng mới chỉ trả được số tiền lãi gần 29 tỷ đồng, 1.000 tỷ đồng nợ gốc phải "khất" thanh toán với lý do "thị trường không thuận lợi". Còn Novaland đã phải gia hạn thanh toán nhiều lô trái phiếu giá trị lớn vì "chưa thu xếp được nguồn thanh toán".

Với nửa cuối năm 2023, KBSV ước tính khoảng 150.600 tỷ đồng trái phiếu đáo hạn, tập trung vào quý 3 với 91.800 tỷ đồng - tăng 26% so với quý liền trước. Áp lực đáo hạn sau đó hạ nhiệt trong vòng 2 tháng trước khi tăng mạnh trở lại lên mức 30.600 tỷ vào tháng cuối năm 2023. Trong đó, nhóm bất động sản tiếp tục chiếm tỷ trọng lớn nhất, đạt 63.300 tỷ đồng và chiếm 42% tổng giá trị đáo hạn trong 6 tháng cuối năm.

Ông Nguyễn Quang Thuân, Chủ tịch FiinGroup - Tổng Giám đốc FiinRatings, cho biết ngoại trừ lãi suất giảm, tín dụng hay tình hình kinh doanh với bất động sản vẫn chưa cải thiện nếu nhìn vào số lượng mở bán, giao dịch thực tế trên thị trường sơ cấp.

Thực tế, một báo cáo của Bộ Xây dựng cho thấy nguồn cung bất động sản, nhà ở vẫn hạn chế khi chỉ 7 dự án hoàn thành trong quý 2/2023, với 2.424 căn gồm 852 căn hộ và 1.572 căn nhà ở riêng lẻ. Số lượng dự án hoàn thành chỉ bằng khoảng 50% so với quý 1/2023 và bằng khoảng 29,17% so với quý 2/2022. Nguyên nhân là việc triển khai bị chậm hoặc bị dừng hẳn do gặp khó khăn, vướng mắc về pháp lý, nguồn vốn.

Số liệu do Bộ Xây dựng tổng hợp từ 58/63 Sở Xây dựng các tỉnh thành cho biết chỉ 96.977 giao dịch thành công trong quý 2/2023. Trong đó, có 29.725 giao dịch căn hộ chung cư, nhà ở riêng lẻ thành công - bằng 75,61% quý 1/2023 và 43,03% quý 2/2022. Có 67.525 giao dịch thuộc phân khúc đất nền thành công - bằng 99,98% quý 1/2023 và 31,57% quý 2/2022.

Những yếu tố trên khiến ông Thuân dự báo có thể sẽ có thêm nhiều doanh nghiệp gặp khó khăn và buộc phải thực hiện giãn, hoãn hoặc tái cơ cấu nợ trái phiếu với trái chủ.

Với bối cảnh chậm trả nợ trái phiếu của số lượng lớn các doanh nghiệp, KBSV lo ngại rủi ro nợ xấu gia tăng, gây áp lực lên chi phí trích lập của hệ thống ngân hàng. Cụ thể, lãi suất cho vay của các ngân hàng duy trì ở mức cao bất chấp nỗ lực hạ lãi suất điều hành của Ngân hàng Nhà nước.

Bên cạnh đó, những khó khăn trên thị trường trái phiếu doanh nghiệp cũng khiến thanh khoản tắc nghẽn, đặc biệt ở nhóm doanh nghiệp bất động sản. Tất cả các yếu tố trên đã phản ánh vào chi phí lãi vay quý 1/2023 của các doanh nghiệp niêm với mức tăng tới 37% so với cùng kỳ năm 2022, từ đó kéo theo kết quả kinh doanh kém khả quan, đặc biệt ở các doanh nghiệp bất động sản khi lợi nhuận quý 1/2023 giảm 24%.

Ông Nguyễn Quang Thuân, Chủ tịch FiinGroup - Tổng Giám đốc FiinRatings cho rằng có thể sửa đổi các quy định hiện hành để các ngân hàng, công ty bảo hiểm, quỹ đầu tư, quỹ hưu trí… tham gia vào thị trường trái phiếu doanh nghiệp riêng lẻ, qua đó khai thông cầu cho thị trường này.

Theo ông Thuân, các công ty bảo hiểm hiện không được tham gia đầu tư vào các trái phiếu được phát hành với mục đích tái cơ cấu nợ. Nhưng thực tế quá trình xếp hạng tín nhiệm cho thấy một số doanh nghiệp chủ động phát hành trái phiếu mới với mục đích tái cơ cấu nợ nhằm tối ưu về lãi suất.

“Môi trường lãi suất đã thay đổi và tình hình kinh của doanh nghiệp đã cải thiện, họ phát hành để có lãi suất thấp hơn những lô trái phiếu trước kia chứ không phải do họ gặp khó khăn về tài chính nên phải tái cơ cấu nợ. Điều này cũng tương tự như việc các ngân hàng thương mại gần đây phát hành trái phiếu mới, nhưng cũng mua lại trái phiếu cũ. Hay như việc Chính phủ Việt Nam vẫn huy động trái phiếu để trả nợ cũ”, ông Thuân nói và cho rằng đó là thông lệ phổ biến trên thị trường vốn.

Cũng theo chuyên gia này, những quy định hạn chế đầu tư nên dựa trên chất lượng tín dụng của doanh nghiệp hay của công cụ nợ, thay vì áp dụng các tiêu chí mang tính chung chung.

Về dài hạn, ông Thuân cho rằng để tạo cầu cho trái phiếu doanh nghiệp và thu hút các định chế đầu tư nước ngoài tham gia thì các hạ tầng liên quan cần được phát triển. Cụ thể, cần có thêm đơn vị xếp hạng tín nhiệm độc lập và đơn vị cung cấp dịch vụ định giá trái phiếu.

Theo ông Thuân, thông thường trái phiếu sẽ không có thanh khoản cao, nên những trái phiếu không có giao dịch thường xuyên khó có thể có đường cong lợi tức để xác định giá của trái phiếu. Do đó, việc hình thành các đơn vị có chức năng và chuyên môn cung cấp dịch vụ định giá trái phiếu sẽ góp phần thu hút các nhà đầu tư nước ngoài tham gia vào thị trường này.

“Nghiên cứu của chúng tôi tại các thị trường trong khu vực cho thấy, sự tham gia của nhà đầu tư nước ngoài vào trái phiếu doanh nghiệp sẽ không thể cao được như thị trường cổ phiếu với 30-40% vốn hóa, mà chỉ có thể mức xung quanh khoảng 5-10% giá trị trái phiếu lưu hành. Tuy nhiên, đó cũng là một chất xúc tác lớn cho sự phát triển của thị trường này”, ông Thuân nói.

Bên cạnh những vấn đề trên, cần cải thiện chất lượng hàng hóa. Sự cải thiện này không chỉ là minh bạch về thông tin giao dịch, mà quan trọng hơn là cơ chế tập trung minh bạch thông tin về chất lượng tổ chức phát hành, lô trái phiếu được đăng ký giao dịch.

Theo đó, tổ chức phát hành không chỉ cần những thông tin kê khai theo quy định, gồm: tài liệu phương án phát hành, báo cáo tài chính bán niên, báo cáo mục đích sử dụng vốn, báo cáo tình hình thanh toán gốc và lãi trái phiếu, báo cáo tình hình thực hiện những cam kết với nhà đầu tư mà còn cần có những phân tích và đánh giá độc lập về các công cụ đó. Điều này, theo ông Thuân, tương tự các báo cáo phân tích cổ phiếu được thực hiện bởi các công ty chứng khoán trên thị trường cổ phiếu. “Thậm chí thông lệ này còn quan trọng hơn với thị trường trái phiếu bởi trái phiếu là sản phẩm mục đích đầu tư với thu nhập cố định như vậy trong khi rủi ro cũng lớn”, ông Thuân cho biết.