Giải quyết rác thải nhựa bằng lợi thế sẵn có:
Việt Nam trước cơ hội xây dựng nền tảng bền vững
Rác thải nhựa đang trở thành thách thức môi trường toàn cầu. Trong bối cảnh đó, Việt Nam - một trong những quốc gia tiêu thụ và sản xuất nhựa lớn ở khu vực - đang “gồng mình” tìm kiếm những giải pháp xử lý hiệu quả, bền vững và phù hợp với điều kiện thực tế.
Mặc dù gặp không ít khó khăn, nhưng Việt Nam lại có được những lợi thế đáng kể trong xử lý rác thải nhựa, khi chúng ta nhận diện đúng và biết cách tận dụng.
Lợi thế đó là gì? Câu trả lời sẽ được hé lộ trong cuộc phỏng vấn với ông Hoàng Thành Vĩnh, cán bộ Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP) tại Việt Nam. Chuyên gia đã chia sẻ thẳng thắn về những thách thức trong xử lý rác thải nhựa ở Việt Nam, cùng với một lộ trình xử lý rác nhựa tương đối hiệu quả, có thể nhân rộng trên quy mô quốc gia.
Chuyên gia Hoàng Thành Vĩnh - Cán bộ UNDP tại Việt Nam.
Chuyên gia Hoàng Thành Vĩnh - Cán bộ UNDP tại Việt Nam.
Câu chuyện sẽ được bắt đầu với điểm đến là làng nghề Minh Khai (Hưng Yên) - nơi được mệnh danh là “thủ phủ nhựa” phía bắc - hiện đang mang trên mình gánh nặng môi trường nghiêm trọng với hàng trăm nghìn tấn rác thải nhựa tồn đọng.
Làng nghề Minh Khai (Hưng Yên) được coi là một trong những “thủ phủ” của ngành nhựa tại Việt Nam. Đây là điểm tập kết, phân loại và tái chế đủ loại nhựa - từ nhựa nguyên sinh, nhựa tái chế trong nước đến cả nhựa phế liệu nhập khẩu. Tuy nhiên, quá trình xử lý nhựa tại đây trong nhiều năm qua đã gây ra hệ lụy môi trường nghiêm trọng, đặc biệt do việc xả thải không qua hệ thống xử lý đạt chuẩn và tồn đọng hàng trăm nghìn tấn rác thải nhựa khó phân hủy.
Trước thực trạng này, Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP) tại Việt Nam phối hợp với Đại sứ quán Na Uy và Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Hưng Yên triển khai “Kế hoạch cải tạo và phục hồi môi trường khu vực ô nhiễm nhựa tại làng nghề Minh Khai”.
Kế hoạch là một phần trong sáng kiến “Thí điểm đồng xử lý nhựa giá trị thấp trong lò nung xi măng và cải tạo các điểm ô nhiễm nhựa tại Hưng Yên, Quảng Ninh và Hải Phòng”, do Chính phủ Na Uy tài trợ trong khuôn khổ Dự án EPPIC - Thử thách đổi mới sáng tạo giải quyết ô nhiễm nhựa, nhằm thúc đẩy mô hình kinh tế tuần hoàn và giảm ô nhiễm nhựa tại địa phương.
Phóng viên: Xin chuyên gia chia sẻ về “Kế hoạch cải tạo và phục hồi môi trường khu vực ô nhiễm nhựa tại làng nghề Minh Khai, tỉnh Hưng Yên”? Thông qua buổi tham vấn gần đây, ông đánh giá như thế nào về mức độ ô nhiễm tại địa phương này?
Chuyên gia Hoàng Thành Vĩnh - Cán bộ UNDP tại Việt Nam: Trước hết thì cũng phải nói rằng ô nhiễm môi trường do bãi chôn lấp vàviệc tái chế rác thải nhựa tại làng nghề Minh Khai, Hưng Yên, đã là một vấn đề tồn tại suốt nhiều chục năm vừa qua.
Về câu chuyện của làng nghề Minh Khai tôi muốn nhắc tới 2 điểm quan trọng. Một đó là con đường người dân địa phương sử dụng để tập kết và sau đó chôn lấp luôn những loại rác thải nhựa không thể tái chế.
Lớn hơn nữa là một bãi chôn lấp khổng lồ, ước tính có khoảng tầm 100.000 tấn rác thải nhựa đang tồn tại ở khu vực đó. Vấn đề liên quan bãi chôn lấp này là khi mà nó nhiều quá thì người dân lại phóng hỏa, đốt rác. Việc đốt rác thải nhựa cùng với rất nhiều loại rác thải khác và đốt lộ thiên tiềm ẩn rủi ro cực kỳ nặng nề về môi trường.
Không chỉ đến bây giờ UNDP mới hỗ trợ địa phương thông qua dự án này, mà trước đó, cũng có nhiều các nghiên cứu. Địa phương cũng đã nhận thức được các vấn đề của bãi chôn lấp này.
Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà cũng đã thị sát và khảo sát, và sau đó cũng có những chỉ đạo trực tiếp. Tuy nhiên thì là nó có những cái vấn đề vẫn tồn tại dai dẳng đến tận bây giờ.
Quang cảnh hội thảo tham vấn tại Hưng Yên.
Quang cảnh hội thảo tham vấn tại Hưng Yên.
Do đó, buổi tham vấn gần đây nhất được UNDP tổ chức phối hợp với Sở Nông nghiệp và Môi trường Hưng Yên hướng tới mục tiêu đưa ra một giải pháp khả thi nhất để xử lý 2 cái điểm nóng ô nhiễm tại khu vực này. Về con đường thì cơ bản trong thời gian vừa qua địa phương đã chủ động can thiệp, bằng cách là giao cho đơn vị thi công. Khi đơn vị thi công con đường, mở rộng con đường đó, họ phải có trách nhiệm xử lý những vấn đề còn tồn tại ở đó. Còn với vấn đề lớn hơn là bãi chôn lấp khổng lồ, bên phía UNDP đã thông qua tham vấn để có được giải pháp kỹ thuật, tìm ra những giải pháp phù hợp nhất xử lý bãi chôn lấp đó.
Công nghệ đồng xử lý:
Giải pháp bền vững cho rác thải nhựa không thể tái chế ở Việt Nam
Phóng viên: Theo tôi biết, một trong những giải pháp được chuyên gia đưa ra chính là thu gom và xử lý chất thải nhựa không thể tái chế bằng công nghệ đồng xử lý. Chuyên gia có thể chia sẻ cụ thể hơn về giải pháp này?
Chuyên gia Hoàng Thành Vĩnh: Thời gian vừa rồi, những hỗ trợ của UNDP trong dự án với làng Minh Khai tập trung vào xử lý nguồn ô nhiễm lớn từ bãi chôn 100.000 tấn rác thải. Bạn có thể hình dung đó là một bãi chôn lấp chứa rất nhiều thứ, từ nhựa cũ, đất đá, rác thải, rồi cả tro sỉ do người dân phóng hỏa đốt phần nhựa ở trên bãi chôn lấp.
Để xử lý bãi chôn lấp, nhóm chuyên gia của UNDP đề xuất công nghệ đồng xử lý trong lò nung xi măng - tức là đem những rác thải đó vào đồng xử lý trong lò nung xi măng.
Công nghệ đồng xử lý trong lò nung xi măng nó không phải là mới công nghệ quá mới. Tuy nhiên, về mặt tính khả thi cũng như là sau khi đánh giá thì đây là cái giải pháp phù hợp nhất trong cái bối cảnh hiện tại. So sánh với các giải pháp khác, thí dụ như là chôn lấp - thì bây giờ chúng ta lấy đâu ra đất để chôn lấp cả khối lớn như thế này. Hay là nếu mà thiêu đốt thông thường, kể cả đốt rác thải phát điện, thì chất thải sau khi đốt nó vẫn còn tồn tại.
Rác thải nhụa được thu gom và phân loại từ các nguồn khác nhau chuyển đến lò nung.
Rác thải nhụa được thu gom và phân loại từ các nguồn khác nhau chuyển đến lò nung.
Như vậy, chỉ có đưa vào lò nung xi măng là tối ưu nhất. Tất nhiên là trước khi đưa vào lò nung xi măng thì chuyên gia quốc tế cũng đề nghị là phải sơ chế và phân loại cho phù hợp.
Vào khoảng cuối năm 2024 thì phía UNDP có phối hợp với lãnh đạo thị trấn Như Quỳnh (nay là xã Như Quỳnh), tỉnh Hưng Yên, để thu gom thí điểm khoảng 100 tấn và vận chuyển về xử lý tại công ty xi măng Lam Thạch ở Quảng Ninh. Quá trình thu gom và vận chuyển xử lý đã diễn ra thành công, qua đó giúp khẳng định một lần nữa tính khả thi của giải pháp đồng xử lý trong lò nung xi măng.
Rác thải nhựa ở Hưng Yên.
Rác thải nhựa ở Hưng Yên.
Trong sản xuất xi măng, nhiên liệu chính thường là than. Tuy nhiên, công nghệ đồng xử lý cho phép thay thế một phần than bằng chất thải nhựa không thể tái chế, như túi nilon, xăm lốp xe... Những loại chất thải này đều có nguồn gốc từ hóa dầu hoặc cao su - tức vẫn mang bản chất là nhựa - nên có thể được sử dụng như nhiên liệu thay thế. Việc sử dụng chất thải nhựa thay than mang lại lợi ích kép: giảm tiêu thụ than và xử lý hiệu quả rác thải nhựa khó phân hủy.
Tại Na Uy, tỷ lệ thay thế này trong ngành xi măng đã đạt tới 70%. Trong khi đó, ở Việt Nam - quốc gia cũng có thế mạnh sản xuất xi măng như Na Uy - tỷ lệ mới chỉ ở mức vài phần trăm.
Khoảng cách này cho thấy tiềm năng rất lớn của Việt Nam trong việc tận dụng công nghệ đồng xử lý, nhất là khi ngành xi măng có sẵn hệ thống lò nung công suất lớn.
Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 quy định: Đồng xử lý chất thải là việc kết hợp một quá trình sản xuất sẵn có để tái chế, xử lý, thu hồi năng lượng từ chất thải, trong đó chất thải được sử dụng làm nguyên liệu, vật liệu, nhiên liệu thay thế hoặc được xử lý. Nhà nước có chính sách khuyến khích đồng xử lý chất thải, sử dụng chất thải làm nguyên liệu, nhiên liệu, vật liệu thay thế; khuyến khích đồng xử lý chất thải rắn sinh hoạt.
Phóng viên: Chuyên gia đánh giá như thế nào với tính ứng dụng của giải pháp này với các điểm nóng nhựa khác ở Việt Nam?
Chuyên gia Hoàng Thành Vĩnh: Tôi nghĩ rằng là hoàn toàn có thể nhân rộng giải pháp này. Theo tôi, đồng xử lý là một cái giải pháp khá là hữu hiệu trong quản lý chất thải rắn.
Theo chuỗi ưu tiên hình tháp, từ trên xuống, thứ tự ưu tiên sẽ là: Đầu tiên là Giảm thiểu, sau đó đến Tái sử dụng, rồi đến Tái chế. Cái gì mà tái chế được thì ta tái chế, thí dụ như là chai nhựa chẳng hạn thì không bao giờ đưa vào đồng xử lý. Sau khi tái chế xong mới đến bước Đồng xử lý. Sau đồng xử lý mới đến bước Đốt rác, kể cả đốt rác phát điện.
Việt Nam có ưu thế là nước sản xuất xi măng thuộc hạng top 5 trên thế giới, do đó việc đồng xử lý sẽ có lợi thế rất lớn. Tôi cho rằng, việc đồng xử lý các loại rác thải nhựa không thể tái chế là giải pháp rất hữu hiệu ở Việt Nam.
Có thể có một phép so sánh nhanh đồng xử lý với đốt rác phát điện như thế này. Đồng xử lý có nghĩa là toàn bộ than và chất thải nhựa được đưa vào sẽ trở thành xi măng hết. Quá trình này không tạo ra thêm chất thải rắn gì cả. Ta đưa than vào và phối trộn với nhựa và với cả tất cả mọi thứ là nó thành hoàn toàn thành xi măng luôn.
Trong khi đó nếu như đốt rác phát điện chẳng hạn, thì đưa 100 tấn rác thải vào trong lò đốt rác phát điện, thì sẽ tạo ra khoảng 30 tấn tro sỉ - đây lại trở thành một vấn đề môi trường khác.
Gỡ điểm nghẽn trong hành trình giảm rác nhựa,
hướng tới Net Zero
Phóng viên: Chuyên gia đánh giá như thế nào về những chính sách liên quan đến xử lý rác thải nhựa ở Việt Nam hiện nay?
Chuyên gia Hoàng Thành Vĩnh: Theo tôi, những chính sách của Việt Nam hiện nay cũng đã phần nào đáp ứng được các yêu cầu về mặt định hướng. Thí dụ như Luật bảo vệ môi trường, Quy định mở rộng trách nhiệm của nhà sản xuất, nhập khẩu trong thu hồi, xử lý sản phẩm thải bỏ (cơ chế EPR), Đề án về quản lý chất thải nhựa năm 2021, hay là những chỉ thị của Thủ tướng… Gần đây có thể nhắc đến Chỉ thị số 20/CT-TTg năm 2025 của Thủ tướng yêu cầu Hà Nội triển khai thí điểm việc không sử dụng đồ nhựa dùng một lần tại các cơ sở kinh doanh dịch vụ ăn uống trong Vành đai 1, và cả những lộ trình hướng tới giảm thiểu rác thải nhựa như Hội đồng nhân dân thành phố Hà Nội vừa thông qua Nghị quyết về tăng cường kiểm soát rác thải nhựa, với lộ trình thực hiện cụ thể bắt đầu từ năm 2026. Tôi cho rằng đây là những hành động khá là mạnh mẽ và khá đầy đủ về mặt định hướng.
Quang cảnh hội thảo tham vấn tại Hưng Yên.
Quang cảnh hội thảo tham vấn tại Hưng Yên.
Tuy nhiên, chúng ta cũng cần quan tâm đến vấn đề thực thi chính sách. Một trong những chính sách quan trọng như cơ chế EPR thì việc thực thi vẫn chưa hiệu quả, có thể một phần do các văn bản hướng dẫn và còn một số điểm vẫn chưa rõ ràng.
Hay việc thực thi phân loại rác thải tại nguồn, cụ thể liên quan đến các hộ gia đình, ta có thể thấy rằng việc triển khai khá phức tạp. Quy định là phải triển khai phân loại từ đầu năm nay nhưng hiện giờ vẫn chưa ghi nhận nhiều biến chuyển.
Chúng ta đã có những bước đi rất mạnh mẽ, tôi hi vọng những chính sách này có thể đóng góp được và thực thi tốt trong thời gian tới.
Có một điểm sáng, theo tôi có thể nhìn rõ là, trước đây Việt Nam nằm trong nhóm 10 quốc gia thải rác thải nhựa ra đại dương nhiều nhất. Tuy nhiên, gần đây hình ảnh đất nước đã có những sự thay đổi tích cực, dựa trên nghiên cứu của các chuyên gia, tổ chức quốc tế. Đây là một minh chứng về những chuyển biến nhất định của Việt Nam.
Phóng viên: Chuyên gia có thể chia sẻ về những định hướng trong thời gian tới của UNDP nhằm hỗ trợ Việt Nam xử lý rác thải nhựa, hướng tới nền kinh tế tuần hoàn và mục tiêu Net Zero?
Chuyên gia Hoàng Thành Vĩnh: Phân loại chất thải rắn tại nguồn là một trong những trọng tâm trong thời gian tới mà UNDP sẽ hỗ trợ, sẽ tìm kiếm các giải pháp cùng với Việt Nam.
Để có thể xử lý tốt các vấn đề liên quan môi trường và chất thải thì phải có phân loại tại nguồn. Phân loại như thế nào? Phân loại thực phẩm tái chế, hay là phân loại theo ướt hay khô….
Bên cạnh đó, UNDP cũng sẽ thúc đẩy các giải pháp như đồng xử lý trong lò nung xi măng, tận dụng xi măng để xử lý chất thải. Với ưu thế của Việt Nam là 1 trong 5 nước sản xuất xi măng lớn nhất thế giới, chúng ta phải tận dụng lợi thế này, tận dụng lò nung xi măng để xử lý chất thải.
Và định hướng nữa là hỗ trợ đổi mới sáng tạo. Mới đây, UNDP đã triển khai chương trình đổi mới sáng tạo để thúc đẩy cho các tổ chức, cá nhân, các start-up đưa ra những sáng kiến mới và đưa sáng kiến đó đi vào thực tiễn.
Đó là một vài trong số những định hướng của UNDP trong thời gian tới nhằm hỗ trợ Việt Nam xử lý với rác thải nhựa và các vấn đề liên quan môi trường.
Quang cảnh hội thảo tham vấn tại Hưng Yên.
Quang cảnh hội thảo tham vấn tại Hưng Yên.
Ngoài ra, tôi cũng muốn nhấn mạnh vai trò quan trọng của các đối tác quốc tế trên hành trình hướng tới mục tiêu Net Zero. Các đối tác quốc tế như là các tổ chức trực thuộc Liên hợp quốc hay Ngân hàng Thế giới, Ngân hàng Phát triển châu Á, Quỹ Quốc tế Bảo vệ thiên nhiên WWF, Tổ chức Bảo tồn Thiên nhiên quốc tế IUCN từ lâu vẫn là những đối tác khá là tin cậy và đồng hành cùng với chính phủ Việt Nam, cùng với cả các bên liên quan trong nhiều các vấn đề về phát triển bền vững.
Trên con đường thực hiện các mục tiêu lớn như mục tiêu về khí hậu, hay vấn đề về chất thải rắn và nhựa, các đối tác quốc tế trong thời gian qua đã triển khai khá nhiều chương trình, dự án hỗ trợ nghiên cứu, kỹ thuật để đóng góp cho hành trình này.
Vâng xin cảm ơn những chia sẻ của chuyên gia!
Tổ chức sản xuất: Hồng Minh
Nội dung: Hải Yến
Ảnh: UNDP, Tư liệu
Trình bày: Đình Thái