Phóng viên: Thưa ông, hiện nay AI ngày càng thâm nhập sâu sắc vào nhiều lĩnh vực đời sống, đặc biệt là giới trẻ và những người am hiểu công nghệ. “Xin chữ AI” có thể thực hiện được hay không? AI sẽ “can thiệp” vào đời sống văn hóa con người như thế nào?

Nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Minh: Trước khi bàn về việc “xin chữ AI”, tôi muốn quay về xấp xỉ 2.000 năm trước, thời Tam quốc ở Trung Quốc. Tương truyền Gia Cát Lượng đã chế tạo ra “mộc ngưu lưu mã”, tức là trâu gỗ, ngựa máy để vận chuyển lương thực. Theo tôi, đây là tiền đề của robot ngày nay. Nhưng trâu gỗ ngựa máy ấy không thể thay ngựa Đích Lư đưa Lưu Bị vượt suối Đàn Khê. Vì bước đi của chúng đã được cấu trúc bởi hạn định kỹ thuật.

Tất nhiên con ngựa thật cũng có hạn định của nó, nhưng lúc đối diện với sinh tử, sức lực tăng lên bội phần so với bình thường, tạo ra khoảnh khắc xuất thần, phi thường như Đích Lư thì không cấu trúc nào có thể thay thế được. Đây là sự khác biệt lớn nhất giữa con ngựa máy và con ngựa thật. Với loài vật đã thế, còn thực vật thì sao? Màu đỏ của cánh hoa sẽ khác với sơn đỏ, vì đỏ của cánh hoa là mầu đỏ sống, có sinh mệnh riêng; còn sơn đỏ chỉ là màu chết, là cảm xạ màu mà thôi.

Ta đã nói đến cảm xúc, tâm trạng, trí tuệ, tính sáng tạo… của người cho chữ, những điều mà trí tuệ nhân tạo không thể có được.

Quay trở lại với trí tuệ nhân tạo, trong từng trường hợp cụ thể ta dùng, nhưng dứt khoát ngựa máy không thể thay thế ngựa thật được. Với việc “xin chữ AI” cũng thế. Ở trên ta đã nói đến cảm xúc, tâm trạng, trí tuệ, tính sáng tạo… của người cho chữ, những điều mà trí tuệ nhân tạo không thể có được. Chúng ta không thể đưa ra hạn định để cài đặt, tổ hợp lại một sản phẩm chữ cho AI. Vì sao, bởi chữ - theo cách quan niệm chúng ta vừa trao đổi, lệ thuộc vào trình độ, cảm quan của người cho chữ. Và nó còn đặt trong không gian và thời gian của thời cuộc nào đó nữa.

Theo nguyên tắc, chữ Hán viết từ trên xuống dưới, từ ngoài vào trong, từ trái sang phải. Nếu một nhà lãnh đạo đến xin chữ, nhìn nét bút lông hời hợt, có nghĩa người cho chữ đánh giá thấp người xin chữ, người xin chữ chưa đủ tài, đức. Nhưng nếu nét bút chấm phá mạnh mẽ, đẩy từ gốc chữ ở trên xuống, đậm đặc, to khỏe… thì đó là người hiền tài, được đấng bề trên “cử” xuống thay trời trị dân. Ngoài ra, nếu những chấm phá, vết xước bên Thanh Long (tả) mạnh thì biết vận khí người xin chữ tốt, còn bên Bách Hổ (hữu) to lớn thì phải rất cẩn trọng vì năm nay sẽ gặp vận hạn. Người xưa tâm linh hóa tục xin chữ, bởi nó dự báo cho những diễn biến trong một năm của người xin chữ.

Tóm lại, với việc xin chữ, dùng AI tham khảo thì được, chứ thay thế con người thì không. Kinh nghiệm cho thấy, thông tin càng ít thì trí tưởng tượng càng phát triển. Phương tiện càng hữu hạn thì con người có thể đạt tới chân, thiện, mỹ càng nhanh so với khi có quá nhiều phương tiện. Vì vậy, hãy coi AI là phương tiện trong tiến trình cụ thể, bởi có thể ngay ngày mai cỗ máy ấy, trí tuệ nhân tạo ấy sẽ trở nên lạc hậu khi đặt trong một tiến trình mới. Chúng ta đã nhìn thấy nhiều sự lạc hậu mất đi để nhường chỗ cho những cái mang tính tất yếu, tiến bộ hơn. Từ thuở ban sơ, con người được gọi là một tiểu vũ trụ. Đã là tiểu vũ trụ thì nó bao trùm toàn bộ mọi thứ trong vũ trụ này, không gì thay thế được.

Phóng viên: Như vậy có thể thấy, con người tiềm ẩn những năng lực vô biên. AI dù có kỳ diệu thế nào cũng chỉ là công cụ cho con người mà thôi. Theo ông, năng lực của AI đến đâu và giới hạn của AI thế nào để chúng ta vận dụng nó hiệu quả nhất trong đời sống?

Nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Minh: Có một số lo ngại về kết quả của các công trình khoa học, đặc biệt là AI. Nhưng cá nhân tôi đánh giá thì nhân loại đang vô cùng may mắn sống trong kỷ nguyên công nghệ hiện nay. Về mặt thực tế, cho đến nay có thể nói AI là công cụ hữu ích nhất trong tiến trình phát triển loài người. Nó có sức mạnh tới từng phút từng giây.

Tuy AI là tổ hợp những chắt lọc trí tuệ thông minh nhất của loài người cho đến thời điểm hiện tại; tất cả các công việc “cứng”, có công thức lập trình của con người, nó có thể hoàn toàn thay thế, nhưng các yếu tố “mềm” như tư duy, sự sáng tạo, cảm xúc thì chắc chắn AI không làm thay được. Căn cứ theo quy luật “động” và “tĩnh”, người xưa phân lập các cụm sự việc theo hai khái niệm này. Trí tuệ nhân tạo phát huy tích cực nhất và tốt nhất phần “động” còn phần “tĩnh” thì không.

Trí tuệ nhân tạo phát huy tích cực nhất và tốt nhất phần “động” còn phần “tĩnh” thì không.

Thí dụ trong y học: nếu dùng triệt để năng lực của AI sẽ tốt trong việc giải phẫu, nhưng cảm nhận qua ngón tay bắt mạch của một danh y, từ đó gia giảm thuốc trị bệnh, thì các công thức do AI đưa ra không những kém hiệu quả mà có khi còn để lại những hậu quả. Tóm lại, cách xem mạch bốc thuốc của lương y thì không máy móc nào thay thế được cả.

Phóng viên: Vậy chúng ta nên “chung sống” với AI như thế nào để tận dụng được tính ưu việt của nó, đồng thời vẫn phát huy được năng lực cảm xúc và sáng tạo của mình?

Nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Minh: Cho dù thế nào thì AI cũng không thay thế được con người. Vì nó không có tử vi, tức là các thông tin về sinh mệnh vạn vật. Theo thuật ngữ của phật giáo, AI chỉ là một sinh linh vô vi. Cá nhân tôi đánh giá rằng, khoảng 20 năm nữa, trí tuệ nhân tạo sẽ được thay thế bằng những công trình khoa học khác tiên tiến hơn, có tính “mềm” đan vào. “Mềm” đây ý nói là có cảm xúc, suy nghĩ…

Tại sao lại 20 năm? Bởi tiểu vận 9 là biểu trưng cho mặt trời, cho lĩnh vực công nghệ, máy móc…, nên nó ở vị trí cao nhất. Sau tiểu vận 9, từ năm 2043 chúng ta bước vào chu kỳ mới, mỗi chu kỳ kéo dài 180 năm, gọi là tam nguyên 29, nhất bạch thủy tinh. Quan niệm của người Á Đông, trí tuệ nhân tạo ngũ hành thuộc hỏa, hỏa sẽ bị thủy chế ngự, mà thủy bắt đầu từ năm 2043.

Tôi nghĩ rằng, việc đưa ra giả thuyết là cần thiết, bởi tri thức của con người cần phải đưa ra được các dự báo. Con người là chủ thể của thế giới, nên chúng ta có quyền dự báo trên cơ sở phân tích khoa học các lý luận truyền thống “vạn vật hữu biến”, nghĩa là mọi vật không có gì bất biến cả. Dự báo để cho chúng ta tham khảo khi thực hiện cấu trúc các công trình khoa học, xem xét sự vận động xã hội, bởi nếu lệ thuộc quá nhiều vào một thứ, chúng ta sẽ phải trả giá.

Toàn nhân loại cho đến ngày hôm nay rất mừng rỡ và tự hào về AI bởi nó là một tiến bộ khoa học biểu trưng nhất cho trí tuệ loài người, nhưng nếu nhân loại không có dự báo cho riêng mình, gửi gắm vào nó tất cả thì sẽ phải trả giá trong tương lai.

Phóng viên: Xin cảm ơn ông về buổi trò chuyện này. Năm mới, xin chúc ông có thêm nhiều thành công trong nghiên cứu ứng dụng văn hóa truyền thống.