Dù bị thất bại trong cuộc phản công chiến lược mùa khô lần thứ nhất (1965-1966), phải nếm vị đắng tổn thất nặng nề trên chiến trường miền nam, nhưng Mỹ vẫn nung nấu một thắng lợi bằng quân sự để giải quyết cuộc chiến tranh ở miền nam Việt Nam.

Bước vào mùa khô 1966-1967, Mỹ-ngụy rắp tâm mở cuộc phản công chiến lược lần thứ hai bằng nhiều cuộc hành quân lớn nhỏ; trong đó, có cuộc hành quân quy mô lớn nhất, dài ngày nhất mang tên Gianxơn Xity (Junction City), tập trung lực lượng đánh vào Chiến khu Dương Minh Châu (Tây Ninh).

Tham vọng của Mỹ trong cuộc hành quân này là: “Phá hủy căn cứ kháng chiến lớn của quân và dân ta ở bắc Tây Ninh; tiêu diệt cơ quan đầu não kháng chiến; tìm diệt một bộ phận chủ lực lớn của ta ở miền Đông (Sư đoàn 9); tạo lá chắn yểm trợ cho quân đội Sài Gòn tiến hành bình định ở phía nam, gỡ thế bị uy hiếp nặng ở Sài Gòn-Chợ lớn; giành một thắng lợi quân sự có ý nghĩa quyết định, tạo ra bước ngoặt làm chuyển biến cục diện chung có lợi cho Mỹ và Sài Gòn”^[1].

Để thực hiện mục tiêu đặt ra, Mỹ-ngụy đã huy động đại bộ phận quân Mỹ triển khai ở miền Đông Nam Bộ và một phần quân đội Sài Gòn. Lực lượng bao gồm: 31 tiểu đoàn bộ binh thuộc các sư đoàn 1, 25, 4, 9, các lữ đoàn 196, 173 của Mỹ; 1 lữ đoàn thủy quân lục chiến, 1 liên đoàn biệt động quân Quân đội Sài Gòn; 1 trung đoàn và 8 tiểu đoàn xe tăng, thiết giáp, 4 trung đoàn pháo binh. Ước tính quân số khoảng 45.000 quân và hơn 1.000 xe tăng, xe bọc thép, hàng trăm khẩu pháo các loại cùng nhiều loại máy bay. Cuộc hành quân diễn ra 3 giai đoạn.

Giai đoạn 1, Bộ chỉ huy Mỹ tiến hành 2 cuộc hành quân chuẩn bị (Gaxđen và Tucson) để bố trí các lữ đoàn vào rìa phía đông và tây của khu vực hành quân. Giai đoạn 2, quân Mỹ đánh phá khu trung tâm và rìa phía đông chiến khu. Giai đoạn 3, sử dụng 1 lữ đoàn càn quét khu vực giữa thị xã Tây Ninh và suối Đá.

Trước âm mưu và hành động của Mỹ, Trung ương Cục và Bộ chỉ huy Miền chủ trương sử dụng các lực lượng trong căn cứ bám trụ tại chỗ, phối hợp với bộ đội chủ lực mở chiến dịch phản công, kiên quyết đánh bại cuộc hành quân, giữ vững căn cứ, hỗ trợ cho các chiến trường đồng bằng chống phá kế hoạch bình định của Mỹ, giành quyền làm chủ.

Trước âm mưu và hành động của Mỹ, Trung ương Cục và Bộ chỉ huy Miền chủ trương sử dụng các lực lượng trong căn cứ bám trụ tại chỗ, phối hợp với bộ đội chủ lực mở chiến dịch phản công, kiên quyết đánh bại cuộc hành quân, giữ vững căn cứ, hỗ trợ cho các chiến trường đồng bằng chống phá kế hoạch bình định của Mỹ, giành quyền làm chủ. Đây là một thử thách lớn đối với quân và dân Tây Ninh cũng như cả miền Đông Nam Bộ.

Mặc dù vậy, trên cơ sở đánh giá đúng mạnh, yếu của ta và địch, đặc biệt từ kinh nghiệm đánh bại cuộc hành quân Áttơnborơ, Quân ủy và Bộ Chỉ huy Miền quyết định mở chiến dịch phản công ở Tây Ninh và giao cho Thiếu tướng Lê Trọng Tấn làm Tư lệnh chiến dịch; Thiếu tướng Trần Độ làm Chính ủy; Đại tá Hoàng Cầm làm Tham mưu trưởng.

Lực lượng tham gia đánh địch gồm: Sư đoàn bộ binh 9 (Trung đoàn 1, 2, 3), Trung đoàn bộ binh 16, tiểu đoàn 58 cối 120mm, 3 tiểu đoàn súng máy phòng không 12,7mm, 9 đại đội bảo vệ cơ quan, 13 đại đội địa phương và 4.000 du kích.

Để tạo ra ưu thế chính trị, Quân ủy và Bộ chỉ huy Miền chủ trương: Động viên mọi lực lượng cơ quan và đơn vị trong căn cứ bám trụ chiến đấu tại chỗ, phối hợp với một bộ phận chủ lực Quân giải phóng mở chiến dịch phản công, kiên quyết đánh bại cuộc hành quân quy mô lớn của địch, bảo vệ căn cứ kho tàng, bẻ gãy gọng kìm tìm diệt để hỗ trợ cho việc phá vỡ gọng kìm “bình định”, tạo điều kiện giành thắng lợi có ý nghĩa quyết định cho năm 1967.

Đồng thời, xác định hướng thực hành phản công địch trong căn cứ là các khu vực Bàu Cỏ-Cà Tum, Chà Dỏ-Bổ Túc và sóc Con Trăn-Suối Ngô; hướng phòng thủ chủ yếu là khu vực Trung ương Cục và Bộ chỉ huy Miền; hướng nghi binh là huyện Tà Đạt; hướng phối hợp ngoài căn cứ là đường 13 đoạn Chơn Thành-Bàu Bàng và chiến trường Sài Gòn-Gia Định, Tây Ninh, Bình Dương.

Phương châm tác chiến là kiên cường bám trụ và phối hợp các lực lượng đánh địch tại chỗ, thực hiện tiêu hao địch rộng rãi, vừa chiến đấu vừa bảo đảm phục vụ chiến đấu, bảo vệ an toàn căn cứ, kho tàng để chiến đấu lâu dài; bộ đội chủ lực tập trung và phân tán linh hoạt, sẵn sàng cơ động, kết hợp đánh nhỏ, đánh vừa, tạo điều kiện đánh lớn tiêu diệt tiểu đoàn và chiến đoàn bằng tập kích, phục kích; phối hợp tác chiến trong căn cứ với ngoài căn cứ.

Trước khi Mỹ mở cuộc hành quân, trong căn cứ Dương Minh Châu đã hình thành 3 thứ quân được trang bị mạnh, bố trí thành thế trận chiến tranh nhân dân có chiều sâu, liên hoàn, hỗ trợ, chi viện cho nhau trong quá trình tác chiến.

Đến trước thời điểm Mỹ chính thức mở cuộc tiến công vào vùng căn cứ Dương Minh Châu, ta đã xây dựng, tổ chức được thế trận chiến tranh nhân dân trong chiến khu với ba thứ quân tương đối vững chắc; các đơn vị tham gia chiến dịch được tăng cường trang bị các loại vũ khí tốt; công tác hậu cần được triển khai rất khẩn trương; mọi công tác chuẩn bị cho chiến dịch phản công đánh bại cuộc hành quân Gianxơn Xity của Mỹ và quân đội Sài Gòn hoàn thành vào tháng 1/1967.

Như vậy, trước khi Mỹ mở cuộc hành quân, trong căn cứ Dương Minh Châu đã hình thành 3 thứ quân được trang bị mạnh, bố trí thành thế trận chiến tranh nhân dân có chiều sâu, liên hoàn, hỗ trợ, chi viện cho nhau trong quá trình tác chiến.

Chiến dịch diễn ra từ ngày 22/2 đến 15/4/1967, với 2 đợt chiến dịch.

Đợt 1 từ 22/2 đến ngày 13/3/1967: Địch bắt đầu mở cuộc hành quân Gianxơn Xity bằng các cánh quân từ hướng tây đánh sang, từ hướng nam đánh lên, hình thành thế bao vây, đánh thọc vào khu căn cứ. Ta sử dụng lực lượng vũ trang tại chỗ chặn đánh, diệt địch ở Sê Lô, Rùm Đuôn, Ang Khắc, Sóc Ki... đồng thời, đưa lực lượng cơ động đánh vào bên sườn và sau lưng địch ở Trảng A Lân, suối Ông Hùng...

Bị thiệt hại nặng, từ ngày 1/3/1967, địch phải dừng lại, đóng chốt dọc đường 22, đường 4. Ta bám đánh, tập kích địch ở Trảng Chiên, Cà Tum, Ang Khắc, Rùm Đuôn, Tà Xia, Bàu Cỏ, Đồng Pan...

Choáng váng bởi các đòn tiến công liên tiếp của Quân giải phóng, ngày 13/3/1967, các cánh quân Mỹ bắt đầu rút khỏi Kà Tum, Bổ Túc và các chốt trên khu vực Bắc Tây Ninh.

Đợt 1 chiến dịch kết thúc, ta loại khỏi vòng chiến đấu 5.859 tên địch, phá hủy, phá hỏng 33 khẩu pháo và 497 xe quân sự; 90 máy bay các loại bị bắn rơi. Tướng Giônnathan Ximan chỉ huy cuộc hành quân bị cách chức. Đây là một tổn thất lớn của Mỹ trong cuộc phản công chiến lược lần thứ hai.

Đợt 2 từ ngày 18/3 đến ngày 15/4/1967: Từ ngày 18/3, Bộ chỉ huy quân Mỹ triển khai đợt 2 cuộc hành quân, hình thành hai cánh quân từ hướng Tây Nam đánh lên và từ Hớn Quản (Bình Long) ở hướng Đông đánh sang. Với ý định bao vây khu Đông Bắc khu B căn cứ Dương Minh Châu.

Phát huy thắng lợi đã đạt được trong đợt 1, các đơn vị tham gia chiến dịch của ta đã liên tục tổ chức chặn đánh, tiến công tiêu diệt địch ở Đồng Rùm (21/3), Bàu Tri Giết (28/3), trảng Ba Vũng, sóc Con Trăn (31/3)... đẩy địch vào thế bị động đối phó.

Do không đạt được mục đích đề ra, lại bị thiệt hại nặng nề về lực lượng và vũ khí trang bị, từ ngày 6 đến ngày 13/4, địch buộc phải lần lượt rút khỏi các vị trí trảng Ba Vũng, Bàu Trăm, Bàu Cột, sóc Con Trăn.

Ngày 15/4/1967, Mỹ kết thúc cuộc hành quân Gianxơn Xity. Chiến dịch phản công đánh bại cuộc hành quân Gianxơn Xity kết thúc thắng lợi.

Kết quả, ta loại khỏi vòng chiến đấu 14.233 quân địch (chủ yếu là quân Mỹ), phá hủy, phá hỏng 992 xe (có 775 xe tăng và xe thiết giáp), 112 khẩu pháo từ 105mm trở lên, bắn rơi và bắn hỏng 160 máy bay (có 144 trực thăng), tiêu diệt và đánh thiệt hại nặng nhiều đơn vị tinh nhuệ của Mỹ^[2].

Kết quả, ta loại khỏi vòng chiến đấu 14.233 quân địch (chủ yếu là quân Mỹ), phá hủy, phá hỏng 992 xe (có 775 xe tăng và xe thiết giáp), 112 khẩu pháo từ 105mm trở lên, bắn rơi và bắn hỏng 160 máy bay (có 144 trực thăng), tiêu diệt và đánh thiệt hại nặng nhiều đơn vị tinh nhuệ của Mỹ^[2].

Như vậy, chiến dịch diễn ra trong điều kiện so sánh lực lượng chênh lệch hơn hẳn về phía Mỹ, nhưng Quân giải phóng miền Nam Việt Nam đã giành được thắng lợi toàn diện.

Một trong những nét đặc sắc về nghệ thuật quân sự trong chiến dịch này là ta đã tạo ra được thế trận chiến tranh nhân dân ở địa bàn không có dân để thắng địch. Trong bốỉ cảnh quân địch áp đảo về lực lượng, phi pháo và sức cơ động (chủ lực của ta ít hơn một phần ba lực lượng địch), nhưng ta đã khéo léo tổ chức các cơ quan dân, chính, Đảng thành những đơn vị dân quân du kích, tự vệ để đánh địch rộng khắp. Do vậy, thế trận chiến tranh nhân dân do ta tạo nên ở một địa bàn không có dân là một điều bất ngờ lớn đối với cả quân Mỹ và quân đội Sài Gòn.

Đồng thời, ở chiến dịch phản công này, quy mô trận đánh của chủ lực ta đã có sự phát triển mới, phổ biến là đánh cấp tiểu đoàn, song đã có những trận đánh vận động tiến công với lực lượng trung đoàn, sư đoàn.

Cùng với đó, tuy quân địch chủ động mở đầu tiến công, nhưng suốt cả chiến dịch, ta đã giữ vững quyền chủ động đánh địch, chủ động lựa chọn mục tiêu, địa hình mở màn trận đánh, kiên quyết đánh bại cuộc hành quân lớn nhất của Mỹ trên địa bàn miền Đông Nam Bộ.

Cho đến thời điểm này, đối với Mỹ và ngụy quân Sài Gòn, thất bại trong cuộc hành quân Gianxơn Xity là một thất bại lớn nhất của Mỹ ở miền nam Việt Nam. Đại tướng Nguyễn Chí Thanh nhận xét: “Cuộc hành quân Gianxơn Xity là một cuộc hành quân lớn nhất của quân Mỹ vào vùng căn cứ bắc Tây Ninh lại là cuộc hành quân thua đau nhất, là cái mốc đánh dấu đỉnh cao sự thất bại của chúng trong cuộc phản công chiến lược mùa khô lần thứ hai trong âm mưu tìm diệt của chúng”^[3].

Điều đó cho thấy, Mỹ đang ở thế bế tắc về chiến thuật, chiến lược trên chiến trường miền Nam Việt Nam. Với thất bại này, về cơ bản, gọng kìm “tìm diệt” của Mỹ trong cuộc phản công chiến lược mùa khô lần thứ hai đã bị bẻ gãy hoàn toàn. Mục tiêu tìm diệt chủ lực đối phương không những không thực hiện được, mà còn bị thiệt hại lớn về lực lượng quân Mỹ, về binh khí, kỹ thuật, phương tiện chiến tranh hiện đại bị phá hủy.

Đánh thắng cuộc phản công chiến lược lần thứ hai của Mỹ, một lần nữa khẳng định khả năng chiến thắng về quân sự của ta là tất yếu, ta đã tạo được thế và lực cũng như thời cơ để tiến lên chuyển cách mạng miền Nam sang thời kỳ mới. Đồng thời, những bài học rút ra từ chiến thắng cuộc hành quân Gianxơn Xity đã góp phần quan trọng, tạo ra cục diện chiến trường có lợi cho cách mạng miền nam tiến lên giành những thắng lợi quyết định.

Đại tướng Nguyễn Chí Thanh nhận xét: “Cuộc hành quân Gianxơn Xity là một cuộc hành quân lớn nhất của quân Mỹ vào vùng căn cứ bắc Tây Ninh lại là cuộc hành quân thua đau nhất, là cái mốc đánh dấu đỉnh cao sự thất bại của chúng trong cuộc phản công chiến lược mùa khô lần thứ hai trong âm mưu tìm diệt của chúng”.

Ngày xuất bản: 12/2024
Nội dung: Trung tá, ThS LÊ VĂN THÀNH - Viện Lịch sử Quân sự
Trình bày: BÔNG MAI
Ảnh: Bách khoa toàn thư quân sự Việt Nam