An ninh nguồn nước

Trong khi đó, nước ngọt đang bị hoang phí. Cả khối lượng và chất lượng nước lại cũng đều đang suy giảm nhanh chóng do quản lý kém, khai thác nước ngầm quá mức, ô nhiễm và biến đổi khí hậu trong nhiều thập niên qua, song song đà tăng dân số toàn cầu. Sự cạnh tranh để giành nguồn tài nguyên vô giá này ngày càng gia tăng. Cùng đó, theo hãng tin Bloomberg, giao dịch buôn bán nước sạch lại đang trở thành một ngành kinh doanh đầy triển vọng.

Đối với vấn đề suy giảm nước ngầm tại Mỹ, một nguyên nhân lớn theo nhận định của The New York Times là nguồn tài nguyên thiên nhiên thiết yếu này không được quản lý hợp lý. “Chính phủ liên bang hầu như không có vai trò gì trong việc quản lý (nước ngầm), trong khi các bang riêng lẻ đã thực hiện một loạt các quy định thường là yếu kém”, The New York Times viết. “Vấn đề này cũng chưa được xem xét kỹ lưỡng ở quy mô quốc gia. Các nhà thủy văn học và các nhà nghiên cứu khác thường chỉ tập trung vào các tầng ngậm nước đơn lẻ hoặc những thay đổi theo khu vực”.

Trong khi đó, tại Mexico, cơn “khát nước” thậm chí còn gây ra các cuộc biểu tình và bạo lực giữa các tầng lớp xã hội, vì các khu vực giàu có hơn được cấp hạn ngạch nước cao hơn các khu vực nghèo hơn. Hồi giữa tháng 7 năm nay, cư dân của hai vùng ngoại ô của Monterrey biết được rằng một phần nước còn lại từ hồ chứa gần đó sẽ được chuyển về thành phố. Đáp lại, họ chặn đường cao tốc bằng hàng rào ô-tô, lốp xe, đá và cành cây, khiến giao thông đình trệ trong hai ngày. Sau đó, họ đập phá các đường ống nước.

Tệ hơn nữa, trong khi dân chúng phải hứng từng giọt thì các công ty đồ uống tại Mexico vẫn sử dụng hàng chục tỷ lít nước mỗi năm để đóng chai. Việc này khiến người dân vô cùng phẫn nộ. Jaime Noyola, giám đốc Liên minh người sử dụng dịch vụ công tại Mexico, nói: “Những công ty này, khi bán nước đóng chai như nguồn nước uống duy nhất, đã khiến sản phẩm của họ trở thành bắt buộc. Bây giờ, nước đắt gần bằng xăng”.

Vấn đề là, hơn 80% lượng nước được thải ra môi trường không được xử lý hoặc tái sử dụng. Gần một tỷ tấn thực phẩm (nghĩa là 17% tổng số thực phẩm có sẵn cho người tiêu dùng trên toàn thế giới) bị vứt bỏ mỗi năm, cũng chính là sự lãng phí các nguồn tài nguyên quý giá, tiêu biểu là nước, được sử dụng để sản xuất ra chúng.

Thay đổi nhận thức, từ cá nhân đến các định chế quản trị vĩ mô, như vậy, chính là điểm mấu chốt đầu tiên để thay đổi thực trạng về bảo vệ an ninh nguồn nước hiện tại. Như Tổng Giám đốc FAO Khuất Đông Ngọc nhấn mạnh: Tất cả chúng ta phải ngừng coi nước là tài nguyên vô hạn, và trọng tâm nhằm giải quyết những thách thức chồng chéo trước mắt phải là những kế hoạch phối hợp cấp quốc gia và khu vực.

Bảo đảm an ninh nguồn nước cho sinh hoạt đã và đang là vấn đề lớn cần có cơ chế, chính sách đồng bộ để giải quyết, nâng cao tính chủ động về nguồn nước, bảo đảm an toàn cấp nước cho sinh hoạt và nhu cầu thiết yếu của nhân dân ở mức cao nhất trong mọi tình huống, đặc biệt đối với các đô thị lớn.

-- Cục trưởng Quản lý Tài nguyên nước Châu Trần Vĩnh --

Đó cũng chính là những thách thức cơ bản được khẳng định ở cấp cao nhất, thông qua Kết luận số 36-KL/TW ngày 23/6/2022 của Bộ Chính trị về bảo đảm an ninh nguồn nước và an toàn đập, hồ chứa nước đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045. 

Kết luận chỉ rõ: “Bảo đảm an ninh nguồn nước và an toàn đập, hồ chứa nước luôn được Đảng, Nhà nước quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo, đạt được nhiều kết quả tích cực, cơ bản đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh, đời sống, sinh hoạt của người dân”. Tuy nhiên, thực tế vẫn tồn tại một số hạn chế, yếu kém.

Theo Bộ Tài nguyên và Môi trường: Việt Nam có 3.450 sông, suối, chiều dài từ 10 km trở lên nằm trong 108 lưu vực với 331.000 km² lưu vực nằm trong lãnh thổ nước ta (chiếm 28,3% tổng diện tích của 108 lưu vực). Tổng lượng dòng chảy trung bình nhiều năm của các sông vào khoảng 830-840 tỷ m³. Cả nước có hơn 7.160 hồ chứa thủy lợi, với tổng dung tích ước tính khoảng 70 tỷ m³. Nguồn nước ngầm có trữ lượng khoảng 189,3 triệu m³/ngày đêm, tiềm năng có thể khai thác trung bình khoảng 61,2 triệu m³/ngày đêm.

Lượng mưa trung bình năm của Việt Nam khoảng 1.940-1.960 mm (tương đương 640 tỷ m³/năm), nằm trong số quốc gia có lượng mưa lớn trên thế giới.Theo Bộ Tài nguyên và Môi trường: Việt Nam có 3.450 sông, suối, chiều dài từ 10 km trở lên nằm trong 108 lưu vực với 331.000 km² lưu vực nằm trong lãnh thổ nước ta (chiếm 28,3% tổng diện tích của 108 lưu vực). Tổng lượng dòng chảy trung bình nhiều năm của các sông vào khoảng 830-840 tỷ m³. Cả nước có hơn 7.160 hồ chứa thủy lợi, với tổng dung tích ước tính khoảng 70 tỷ m³.

Tuy nhiên, ngành tài nguyên cũng nhấn mạnh, nguồn nước mặt của Việt Nam phụ thuộc nhiều vào nguồn nước ngoại sinh. Hằng năm, các sông, suối xuyên biên giới chuyển vào nước ta khoảng 520 tỷ m³ nước, chiếm khoảng 63% tổng lượng nước mặt của Việt Nam. Nguồn nước nội sinh của Việt Nam chỉ đạt 4.200 m³/người/năm, thấp so với trung bình của Đông Nam Á là 4.900 m³/người/năm.

Phát biểu ý kiến tại hội thảo "An ninh và mất an ninh nguồn nước: tái thiết sự chung sống hòa bình với khoa học", tổ chức ngày 11/9 tại Bình Định, Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Đức Hải cho biết thêm: Trong vòng 50 năm qua, nhu cầu nước của Việt Nam đã tăng gấp ba lần.

Nhưng không chỉ vậy, việc sử dụng nước ở Việt Nam còn kém hiệu quả, lãng phí. Tổng lượng nước sử dụng cho nông nghiệp chiếm hơn 80%, nhưng mỗi đơn vị m³ nước chỉ tạo ra 2,37 USD GDP, trong khi mức trung bình toàn cầu là 19,42 USD (số liệu từ Ngân hàng Thế giới). 

Theo thống kê của Cục Phát triển đô thị, tính đến tháng 6/2023, tổng số đô thị cả nước là 898 đô thị, bao gồm hai đô thị loại đặc biệt là Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh, 22 đô thị loại I, 35 đô thị loại II, 45 đô thị loại III, 95 đô thị loại IV, 697 đô thị loại V. Dự báo đến năm 2030, tỷ lệ đô thị hóa khoảng 45%, dân số đô thị đạt khoảng 46-47 triệu dân.

Song song sự phát triển vượt bậc của kinh tế-xã hội, nhu cầu sử dụng nước cũng ngày càng tăng cao. Dự báo, tổng nhu cầu nước năm 2025 của Việt Nam ước đạt khoảng 120,4 tỷ m³, tăng 3% so với hiện tại. Con số tương ứng năm 2030 và 2050 là 121,5 và 130,9 tỷ m³, tăng lần lượt 3,9% và xấp xỉ 12%. Với sự phình ra ngày một lớn của các đô thị, những vấn đề liên quan nước thải và cấp nước sinh hoạt cũng dần trở nên nghiêm trọng.

Cùng với đó, nhiều vấn đề đe dọa an ninh nguồn nước ở nước ta xuất phát từ chính những nguyên nhân chủ quan. Đó là tình trạng ô nhiễm nguồn nước do xả thải bừa bãi không qua xử lý vào sông, suối, kênh, rạch; hoặc chôn lấp rác thải không đúng quy chuẩn, do khai thác khoáng sản, do sử dụng hóa chất bừa bãi trong sản xuất nông nghiệp, công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp. Đó là tình trạng vi phạm hành lang bảo vệ nguồn nước làm biến đổi dòng chảy, suy giảm diện tích đất rừng-nguồn sinh thủy...

Tiếp tục chương trình Kỳ họp thứ 6, sáng 26/10/2023, Quốc hội đã tiến hành thảo luận dự thảo Luật Tài nguyên nước (sửa đổi). Đặc biệt, vấn đề quan trắc, giám sát tự động liên tục chất lượng nguồn nước để bảo đảm kiểm soát, cảnh báo sớm ô nhiễm nguồn nước khai thác theo quy định của Chính phủ, hay quy định mới trong việc kết nối, truyền dữ liệu về hệ thống giám sát khai thác, sử dụng tài nguyên nước… là những yếu tố được người dân hết sức quan tâm.

Bạn tôi, một đạo diễn, khi thực hiện một bộ phim tài liệu về lực lượng nữ Thanh niên xung phong trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ cứu nước, từng được nghe những câu chuyện trần trụi, khốc liệt, đau đớn, nhưng cực kỳ chân thực. Như là, phần thưởng cho các nữ thanh niên xung phong, y bác sĩ hay văn công ở hỏa tuyến có lúc đơn giản chỉ là một xô nước sạch.

Khi đến tháng, nỗi thèm muốn có nước sạch ở vài binh trạm lớn đến nỗi hồi tưởng lại, các bà, các cô vẫn đùa rằng họ sẵn sàng “yêu bất cứ ai mang nước sạch đến cho mình”. Nếu không có ai, họ sẽ phải đi, vừa đi vừa ngã, suốt vài cây số luồn rừng, để xách được nước về. Có người vấp mìn, không về nữa. Có người về đến nơi, nước đã sánh ra, chỉ còn một chút dưới đáy xô. “Thiên đường hạnh phúc” của họ là tìm được một dòng suối, để ngâm mình xuống, thật lâu, cho dòng nước cuốn đi mọi mệt mỏi bức bối…

Chiến tranh lùi xa, thì đến thời bao cấp. Nước sạch không còn quý như máu nữa, nhưng ngay ở Thủ đô Hà Nội, cũng có biết bao nhiêu thế hệ, bao nhiêu con người biết mặt nhớ tên nhau nhờ đứng xếp hàng ở các vòi nước công cộng, thậm chí là vào rạng sáng hay nửa đêm.

Và cũng mới mấy năm gần đây thôi, những ánh mắt tuyệt vọng của bà con trồng thanh long tại Ninh Thuận, khi không có cách nào cứu thành quả lao động của mình dưới trởi nắng lửa, vẫn còn như đau đáu.

Tương lai, bằng mọi giá, không thể là sự lặp lại những nỗi ám ảnh ấy từ quá khứ…

Bà Nguyễn Hồng Phượng - Phó Chánh Văn phòng thường trực Ủy ban sông Mê Công Việt Nam

Ý thức rõ về vị thế là quốc gia cuối nguồn trong lưu vực sông Mê Công và tầm quan trọng của việc tham gia Ủy hội sông Mê Công quốc tế giúp bảo vệ lợi ích quốc gia, trong mọi hoạt động hợp tác đa phương, Việt Nam luôn chủ động nêu cao vai trò của Ủy hội; kiến nghị gắn kết, phối hợp với Ủy hội trong mọi hoạt động liên quan.

Trước bối cảnh các nước gia tăng khai thác sử dụng nước trên lưu vực, Việt Nam đã đề nghị các quốc gia thành viên Ủy hội tăng cường chia sẻ thông tin về các hoạt động khai thác, sử dụng tài nguyên nước, nhất là thông tin về kế hoạch xây dựng các dự án khai thác tài nguyên nước trên lưu vực và vận hành công trình, không chỉ trên dòng chính mà cả trên các dòng nhánh sông Mê Công; tuân thủ các quy định của Hiệp định Mê Công 1995 và các quy chế, thủ tục liên quan, đặc biệt là áp dụng Hướng dẫn đánh giá tác động xuyên biên giới của Ủy hội nhằm giảm tối đa tác động của các hoạt động phát triển, góp phần đạt mục tiêu phát triển bền vững lưu vực sông Mê Công, bảo đảm an ninh nguồn nước của lưu vực.

Điểm quan trọng mấu chốt là các quốc gia trong Tiểu vùng sông Mê Công cần tiếp tục xây dựng và củng cố lòng tin thông qua việc công khai, minh bạch, kịp thời và thiện chí trong trao đổi, chia sẻ thông tin về kế hoạch, dự định phát triển, khai thác, sử dụng tài nguyên nước sông Mê Công. Đó là nền tảng cho các quan hệ hợp tác lâu dài và bền vững, từ đó góp phần đạt mục tiêu phát triển bền vững và bảo đảm an ninh nguồn nước của lưu vực.

Ngày xuất bản: 12/11/2023
Tổ chức xuất bản: VŨ MAI HOÀNG
Nội dung: LƯU LAN HƯƠNG, VÕ HOÀNG, MINH PHÚ, THANH THỂ, NGUYỄN KHÁNH
Trình bày: PHAN ANH, DUY LONG