Thời kỳ từ 1945 đến năm 1975

Năm 1945, Cách mạng tháng Tám thành công, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, đất nước được độc lập, nhân dân được tự do. Đảng định hướng rõ mục tiêu xây dựng nền văn hóa mới với tính chất; dân tộc, khoa học, đại chúng và xác định rõ việc xây dựng nền văn hóa mới phải đi liền với đánh đổ nền văn hóa nô dịch của chủ nghĩa thực dân. Từ định hướng quan trọng đó các bộ phận xuất bản, in ấn, phát hành được kiện toàn và dần đi vào hoạt động ổn định.

Ngay trong những ngày đầu lập nước năm 1945, trong bối cảnh thù trong, giặc ngoài, vận mệnh đất nước ngàn cân treo sợi tóc nhưng Đảng, Nhà nước, Chủ tịch Hồ Chí Minh vẫn đặc biệt quan tâm công tác xuất bản, cho thành lập liên tiếp 3 nhà xuất bản cách mạng đầu tiên là Nhà xuất bản Lao động (11/1945), Nhà xuất bản Sự thật nay là Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật và Nhà xuất bản Văn hoá Cứu quốc (12/1945). Ngoài ra, Nhà in Tiến Bộ được thành lập năm 1945, Nhà xuất bản Quân du kích thành lập năm 1947, Nhà xuất bản Vệ quốc quân thành lập thành lập năm 1948. Các xưởng in Quân đội, Xưởng ấn I (tách từ Nhà in Tiến Bộ) cũng được hình thành trong điều kiện thiếu thốn, khó khăn tại ATK Việt Bắc trong giai đoạn từ năm 1948-1951.

Năm 1952, cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp chuyển sang giai đoạn quyết định, chuẩn bị cho Chiến dịch Điện Biên Phủ lịch sử, đòi hỏi về sách báo ngày càng tăng cả về số lượng và chất lượng. Trong bối cảnh đó, ngày 10/10/1952, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký Sắc lệnh 122/SL thành lập Nhà in quốc gia. Lần đầu tiên ngành Xuất bản có một cơ quan vừa là doanh nghiệp quốc gia vừa là cơ quan quản lý nhà nước thống nhất trên cả ba khâu: xuất bản, in và phát hành trong phạm vi cả nước. Đây là mốc son thứ hai đánh dấu một giai đoạn mới, ngành Xuất bản cách mạng non trẻ giờ đây đã tạo dựng được nền móng để lớn mạnh và phát triển. Ngày 10/10 giờ đây đã trở thành ngày truyền thống của ngành Xuất bản, In và Phát hành sách Việt Nam.

Trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược, toàn ngành đã xuất bản được 31 nghìn tên sách với 529 triệu bản sách, minh chứng cho sự lớn mạnh của ngành, khẳng định những đóng góp to lớn, quan trọng của ngành vào sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước. Và cũng trong những năm tháng chiến tranh ác liệt ấy, nhiều cán bộ, chiến sĩ làm công tác xuất bản, in và phát hành đã theo tiếng gọi non sông lên đường ra trận, anh dũng hy sinh, góp phần tô thắm thêm trang sử vẻ vang của dân tộc.

Thời kỳ từ 1986 đến nay

Bước vào thời kỳ đổi mới, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập quốc tế do Đảng phát động, sau những lúng túng ban đầu, Ngành xuất bản, in và phát hành sách Việt Nam đã phát triển ổn định, có nhiều nỗ lực vươn lên, đạt được những thành tựu ghi nhận, khẳng định vị thế, vai trò là lĩnh vực hoạt động tư tưởng sắc bén của Đảng, Nhà nước và nhân dân, là bộ phận quan trọng của nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, đóng góp xứng đáng vào công cuộc đổi mới.

Từ quốc gia thiếu sách vào những năm 80-90 với năng lực sản xuất vào khoảng trên 2.000 đầu sách/năm, khoảng 50 triệu bản sách, đến năm 2004 cả nước đã xuất bản được trên 18 nghìn tên sách, 240 triệu bản sách, gấp 9 lần về tên sách, 5 lần về bản sách, đưa mức bình quân sách/người từ 0,8 bản lên 3,1 bản.

Từ 2005 đến nay, ngành Xuất bản bước vào giai đoạn mới giai đoạn công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế để từng bước vươn lên thành ngành kinh tế - công nghệ, có bước phát triển mạnh mẽ, theo xu thế hiện đại, khi mỗi năm xuất bản gần 40 nghìn xuất bản phẩm với 460 triệu bản. Ngành in vươn lên trở thành ngành công nghiệp theo hướng quy mô, hiện đại với doanh thu đạt sát mốc 1.000 tỷ đồng, qua đó đưa Việt Nam vào nhóm quốc gia có ngành xuất bản, ngành in hàng đầu trong khu vực Đông Nam Á.

Cũng từ đó nhiều bộ sách lớn, giá trị vượt thời gian đã được xuất bản như: “Tổng tập văn học Việt Nam thế kỷ XX”; “Từ điển bách khoa Việt Nam”; Các tác phẩm văn học được Giải thưởng Hồ Chí Minh; “Tủ sách 1.000 năm Thăng Long - Hà Nội”; hay gần đây nhất là công trình “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về CNXH và con đường đi lên CNXH”, một công trình lý luận đặc biệt giá trị tổng kết thực tiễn sâu sắc về những phát triển sáng tạo riêng có của Đảng ta về mô hình chủ nghĩa xã hội Việt Nam, trên cơ sở vận dụng và phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh.

Đặc biệt trong vài năm trở lại đây, nhằm đáp ứng đòi hỏi mới của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, ngành Xuất bản, In và Phát hành đã không ngừng đổi mới. Nhiều nhà xuất bản, đơn vị phát hành mở rộng chức năng xuất bản, phát hành sách điện tử, nhiều loại hình xuất bản phẩm điện tử hiện đại được xuất bản, nhiều cơ sở in quy mô, hiện đại ngang tầm khu vực được xây dựng, tạo dựng diện mạo mới cho ngành Xuất bản, In và Phát hành.

Đây cũng là thời kỳ mà bên cạnh những nhà xuất bản giàu truyền thống là sự xuất hiện và lớn mạnh của công ty phát hành sách, nhà sách uy tín; những công ty in quy mô và hiện đại sánh ngang tầm khu vực. Đặc biệt 5 năm trở lại đây, những tín hiệu mới của nền xuất bản hiện đại ngày càng rõ nét. Những mô hình mang tính tổ hợp xuất bản, in, phát hành, sự xuất hiện xuất bản, phát hành điện tử là những nét mới minh chứng cho quá trình hiện đại hóa, chuyên nghiệp hóa, xã hội hóa và hội nhập của ngành xuất bản.

Cùng với phong trào phát triển văn hóa đọc, mô hình phố sách, đường sách đã được đầu tư xây dựng và được phát huy hiệu quả, tiêu biểu như: Phố sách Hà Nội; đường sách thành phố Hồ Chí Minh; đường sách Vũng Tàu; không gian sách đường Hai Bà Trưng, thành phố Huế. Mô hình Đường sách mới được phát triển và nhân rộng trong những năm gần đây ở các thành phố lớn.

Có thể khẳng định, Ngành xuất bản, in và phát hành đã và đang tiếp tục khẳng định vai trò quan trọng trong việc lưu trữ, tích lũy và truyền bá tri thức, góp phần phát huy giá trị văn hóa và sức mạnh con người Việt Nam trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.