Hiện hệ thống Giáo dục nghề nghiệp (GDNN) trên cả nước có 1.163 cơ sở, gồm 406 trường cao đẳng, 360 trường trung cấp và 397 trung tâm GDNN. Song song đó ở lĩnh vực Giáo dục thường xuyên (GDTX), mạng lưới cơ sở hoạt động rộng khắp với hơn 20 nghìn đơn vị, bao gồm các Trung tâm GDTX, GDNN-GDTX và Trung tâm học tập cộng đồng. Thời gian qua, các cơ sở giáo dục này đã đóng vai trò to lớn trong việc cung ứng nguồn lao động kỹ thuật, tay nghề cao; thực hiện tốt sứ mệnh giáo dục thường xuyên, học tập suốt đời, bồi dưỡng liên tục; tỷ lệ việc làm sau tốt nghiệp ổn định ở mức 80-85%.

Tuy nhiên, nhìn nhận tổng thể, hệ thống này vẫn còn nhiều điểm nghẽn, hạn chế: chất lượng chưa đồng đều giữa các vùng miền, thiếu sự liên thông; cơ sở vật chất lạc hậu; đào tạo chưa gắn chặt nhu cầu doanh nghiệp; nguồn lực hạn chế và ngay cả nhận thức xã hội về GDNN còn thấp.

Để đáp ứng đòi hỏi của thực tiễn trong bối cảnh mới, Nghị quyết số 71 của Bộ Chính trị đã đặt GDNN là trụ cột của đột phá chiến lược, với hàng loạt cơ chế vượt trội: ưu tiên nguồn lực đầu tư, nâng cao vị thế nhà giáo, bổ sung cấp trung học nghề để mở rộng lộ trình học tập, đồng thời thúc đẩy chuyển đổi số toàn diện. Nhằm thể chế hóa chủ trương này, Quốc hội vừa thông qua Luật Giáo dục nghề nghiệp (sửa đổi) và Chương trình Mục tiêu quốc gia hiện đại hóa giáo dục giai đoạn 2026-2035. Bộ Giáo dục và Đào tạo cũng đã có công văn yêu cầu các địa phương hoàn thành sắp xếp mạng lưới cơ sở giáo dục trước ngày 31/12/2025 theo Kết luận 221-KL/TW.

Tiêu điểm “Tái cấu trúc giáo dục nghề nghiệp: Tinh gọn để tạo đột phá” tập trung phân tích thực trạng và kiến nghị giải pháp nhằm tinh gọn hệ thống, tháo gỡ rào cản, khai thông điểm nghẽn và tạo đột phá phát triển, hướng tới mục tiêu đưa giáo dục quốc dân đạt chuẩn tiên tiến vào năm 2045.

Trong giai đoạn đất nước đẩy mạnh công nghiệp hóa-hiện đại hóa, nhu cầu về nguồn nhân lực kỹ thuật, tay nghề cao trở nên cấp thiết. Các ngành công nghiệp, dịch vụ, nông nghiệp công nghệ cao đòi hỏi lực lượng lao động không chỉ nắm vững kỹ năng thực hành, mà còn thích ứng nhanh với chuyển đổi số, công nghệ mới. Tuy nhiên, hệ thống GDNN vẫn bộc lộ nhiều hạn chế: phân tán, manh mún, chất lượng không đồng đều, khó tạo sức mạnh tổng hợp. Vì thế, sắp xếp lại mạng lưới cơ sở GDNN theo hướng tinh gọn, hiệu quả, hiện đại được Đảng và Nhà nước xác định là nhiệm vụ trọng tâm trong phát triển nguồn nhân lực quốc gia.

Đòi hỏi từ thực tiễn

Sau nhiều lần “tái cấu trúc” và đổi tên, từ Trung tâm GDTX Nghĩa Hiệp, Yên Mỹ... trực thuộc huyện rồi trực thuộc tỉnh, nay cơ sở vật chất “khang trang” nhất của Trung tâm GDTX khu vực Phố Nối, tỉnh Hưng Yên vẫn là dãy lớp học ba tầng cũ đã được xây dựng từ hơn 20 năm trước.

Ngay cả một trung tâm lớn cấp tỉnh như Trung tâm GDTX - Kỹ thuật tổng hợp Thanh Hóa, bức tranh cũng nhiều gam màu trầm. Giữa lúc khu nhà học cao tầng mới đang được xây dựng còn dang dở, mô hình vận hành trong thời gian tới vẫn chưa thực sự định hình. Mỗi năm trung tâm chỉ duy trì khoảng 400 học sinh khối THPT, còn các lớp đào tạo ngắn hạn lại phụ thuộc vào từng đợt tuyển sinh, thiếu tính ổn định. Lãnh đạo trung tâm thừa nhận, đơn vị đang phải “chạy đua” với các cơ sở đào tạo ngoài công lập, trong khi nhận thức của một bộ phận người dân về học tập suốt đời còn hạn chế, nguồn lực đầu tư cả về con người lẫn cơ sở vật chất đều chưa đáp ứng yêu cầu.

Thực tế này không phải là cá biệt. Trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa, bên cạnh một số cơ sở GDNN được quan tâm đầu tư, vẫn còn nhiều trung tâm GDNN-GDTX đang loay hoay tồn tại. Phòng học thiếu, thiết bị dạy nghề lạc hậu, giáo viên dạy nghề vừa thiếu, vừa yếu, lương và chế độ đãi ngộ thấp, khiến việc tổ chức đào tạo gặp nhiều khó khăn.

Thực tiễn ấy cho thấy, hệ thống đào tạo nghề còn không ít bất cập, cần sớm phải thay đổi. Quy mô GDNN nhỏ; cơ cấu ngành, nghề, trình độ đào tạo chưa phù hợp, chất lượng, hiệu quả chưa cao; Hình thức, phương pháp tổ chức đào tạo chậm đổi mới, chưa thật sự đa dạng, linh hoạt để đáp ứng kịp thời nhu cầu thị trường lao động. Nhiều cơ sở GDNN thiếu chiến lược dài hạn để đổi mới phương thức đào tạo, đầu tư chiều sâu, nhất là ngành nghề mới; chưa chú trọng phát triển những ngành, lĩnh vực đặc thù có lợi thế so sánh, những kỹ năng tương lai cho hội nhập quốc tế. Thiếu chính sách hấp dẫn để thúc đẩy xã hội hóa GDNN, thu hút đầu tư tư nhân, đầu tư nước ngoài và sự tham gia của doanh nghiệp cũng là rào cản.

Nhiều địa phương tồn tại song song trung tâm GDTX, trung tâm GDNN-GDTX, trường trung cấp và cả trường cao đẳng… nhưng hoạt động lại phân tán, tỷ lệ tuyển sinh thấp, thiết bị thực hành lạc hậu. Không ít đơn vị duy trì ở mức cầm chừng, khó bảo đảm chất lượng dạy - học nghề. Trong khi đó, yêu cầu của thị trường lao động ngày càng đòi hỏi chuẩn hóa tay nghề, tăng thời lượng thực hành và gắn kết doanh nghiệp.

Tại địa bàn nhiều huyện (cũ) có tới hai, ba cơ sở đào tạo nghề, nhưng tổng số học viên chưa bằng một trường quy mô trung bình. Sự chồng chéo này dẫn đến lãng phí ngân sách, phân tán đầu tư, làm giảm sức hấp dẫn của hệ thống GDNN, ảnh hưởng trực tiếp tới công tác phân luồng học sinh sau THCS và THPT.

Trong bối cảnh sắp xếp đơn vị hành chính cấp tỉnh, cấp xã và vận hành mô hình chính quyền địa phương hai cấp, tới đây là sáp nhập các trung tâm giáo dục, công tác GDNN, GDTX tại các cụm trung tâm vừa đứng trước thách thức, vừa có cơ hội phát triển mới.

Chủ trương của Đảng và Nhà nước là sắp xếp lại hệ thống GDNN theo hướng: tinh gọn đầu mối, phân tầng chức năng, nâng cao chất lượng đào tạo và hiện đại hóa cơ sở vật chất. Mỗi tỉnh chỉ duy trì số lượng hợp lý trường công lập, đồng thời hợp nhất trung tâm GDNN và GDTX thành trường trung học nghề, đáp ứng lộ trình xây dựng hệ thống giáo dục mở, liên thông, học tập suốt đời.

Lãnh đạo Bộ Giáo dục và Đào tạo cho biết, thời gian tới tập trung phát triển hệ thống, sắp xếp, tổ chức lại các cơ sở GDNN hiện có bảo đảm tinh gọn, hiệu quả, đạt chuẩn, phân cấp mạnh quản lý các cơ sở GDNN về chính quyền địa phương. Trước mắt, rà soát, sắp xếp thu gọn đầu mối trung tâm GDNN-GDTX trực thuộc Sở Giáo dục và Đào tạo theo khu vực liên phường, xã, chuẩn bị phương án chuyển đổi thành trường trung học nghề theo Luật Giáo dục nghề nghiệp (sửa đổi); sắp xếp, thu gọn đầu mối trung tâm học tập cộng đồng, bảo đảm mỗi phường, xã có 1 trung tâm và đầu tư hiện đại hóa, số hóa đáp ứng nhu cầu học tập suốt đời của người dân và yêu cầu phát triển kinh tế-xã hội. Cùng với đó, báo cáo Ban Chỉ đạo Trung ương xem xét bảo đảm mỗi tỉnh, thành phố có 1 trung tâm trực thuộc Sở để thực hiện nhiệm vụ trung tâm nguồn về phát triển các chương trình, học liệu, bồi dưỡng cán bộ, nhà giáo về GDTX.

Đề cập vấn đề này, chuyên gia kiểm định chất lượng - GS, TSKH Đặng Ứng Vận cho rằng, điều cốt lõi của quá trình tái cấu trúc không đơn thuần là giảm số lượng đơn vị, mà tập trung nguồn lực cho những cơ sở đủ điều kiện phát triển thành trung tâm chất lượng cao, có trang thiết bị hiện đại, đội ngũ giáo viên đạt chuẩn, đủ khả năng liên kết doanh nghiệp và đào tạo theo nhu cầu thị trường.

Trên thực tế, một số địa phương thời gian gần đây chủ động tiên phong tinh gọn, sắp xếp trường lớp. Thành phố Hồ Chí Minh dự kiến giảm số trường nghề công lập xuống còn 19 đơn vị; 41 trung tâm GDNN-GDTX sẽ được sắp xếp còn 37 trường trung học nghề. Ở Ninh Bình, các trường trung cấp được sáp nhập vào đại học địa phương, giúp đồng bộ nguồn lực và nâng cao năng lực quản trị. Những mô hình này cho thấy sắp xếp là con đường tất yếu để nâng cao chất lượng. Và khi nguồn lực tập trung vào các trường có quy mô, có năng lực thực hành, có chương trình đào tạo nghề đa dạng, giúp học sinh có thêm lựa chọn thực chất sau THCS và THPT.

Hướng đến giải pháp đồng bộ, bài bản và minh bạch

 Ghi nhận từ thực tế ở không ít địa phương, các cơ sở giáo dục còn đang lúng túng với các văn bản hướng dẫn khác nhau. Phó Giám đốc Trung tâm GDNN-GDTX Đăk Tô (Quảng Ngãi) Phạm Ngọc Tú băn khoăn, việc hợp nhất và chuyển đổi nếu làm một cách máy móc, cơ học các trung tâm giáo dục hiện nay thành trung học nghề có thể dẫn đến nguy cơ bỏ quên, thậm chí xóa bỏ nhiệm vụ chính trị cốt lõi là xây dựng xã hội học tập và thúc đẩy học tập suốt đời của các trung tâm này tại địa phương.

Đồng quan điểm, Giám đốc Trung tâm GDNN-GDTX huyện Đắk Song (tỉnh Lâm Đồng) Nguyễn Trọng Chuẩn chia sẻ, các trung tâm đang thực hiện nhiệm vụ kép: Vừa đào tạo nghề, vừa xóa mù chữ, bổ túc văn hóa, cấp bằng trung học phổ thông cho người lớn… Trong khi đó, chức năng của trường trung học nghề chủ yếu dạy văn hóa kết hợp đào tạo nghề cho học sinh sau trung học cơ sở. Với các chức năng, nhiệm vụ khác nhau, việc hợp nhất và chuyển đổi càng cần nghiên cứu kỹ lưỡng. Không ít người học và phụ huynh học sinh cũng e ngại, liệu các chương trình GDTX có còn được duy trì trong mô hình “trung học nghề” hay không?! Lo lắng ấy bởi lẽ, khái niệm trung học nghề mới chỉ được nhắc đến trong dự thảo Luật Giáo dục nghề nghiệp (sửa đổi), chưa có hướng dẫn, quy định rõ ràng, cụ thể về chức năng, nhiệm vụ của mô hình này.

Chưa kể, hàng loạt khó khăn, thách thức phát sinh đòi hỏi cần xử lý thấu đáo. Sáp nhập đồng nghĩa với điều chuyển, phân loại lại đội ngũ giáo viên, cán bộ quản lý. Vấn đề nhạy cảm này, nếu thực hiện thiếu khách quan, công tâm dễ ảnh hưởng tâm lý, chất lượng giảng dạy. Nhiều giáo viên phải học lại, chuyển nghề, hoặc thay đổi nơi công tác đối diện với nỗi lo về điều kiện sinh hoạt, thời gian đi lại; một số vị trí quản lý có thể bị thay đổi, xáo trộn theo mô hình mới. Khi hợp nhất, học sinh tại vùng sâu, vùng xa có thể phải đi xa hơn để đến cơ sở mới. Gia tăng chi phí đi lại, thời gian di chuyển có thể khiến trẻ em nông thôn giảm khả năng tiếp cận học nghề. Bài toán đặt ra là chính sách nhân sự phải đi trước một bước: Bảo đảm quyền lợi, hỗ trợ đào tạo lại, ưu tiên bố trí công tác phù hợp, tránh để “lỗ hổng” nhân lực ở cơ sở mới. Các địa phương cần duy trì lớp học vệ tinh, điểm đào tạo tại chỗ, hoặc mở lớp nghề lưu động theo nhu cầu từng xã, từng thôn; đồng thời phát triển mạnh đào tạo trực tuyến, mô phỏng ảo để giảm chênh lệch cơ hội học nghề.

Cùng với đó, sau sáp nhập, nhiều cơ sở cũ có nguy cơ bỏ hoang, xuống cấp, nếu không có phương án sử dụng lại sẽ gây lãng phí. Các địa phương cần chủ động chuyển công năng thành: Trung tâm văn hóa - giáo dục cộng đồng, điểm bồi dưỡng kỹ năng, lớp nghề lưu động, trung tâm đổi mới sáng tạo hoặc mô hình học nghề tại chỗ cho nông dân, thanh niên,…

Do các cơ sở GDNN-GDTX chủ yếu trực thuộc cấp huyện trước đây, trong khi kế hoạch sắp xếp lại thuộc thẩm quyền cấp tỉnh, nhiều địa phương thời gian qua đã gặp vướng mắc về việc thống nhất mô hình tổ chức, phân bổ chức năng, quản lý tài sản. Sự không đồng bộ giữa hai cấp chính quyền (xã-tỉnh) dễ dẫn đến kéo dài tiến độ, chậm trễ bố trí nhân sự, khó khăn trong quyết toán tài sản công. Một cơ chế phối hợp rõ ràng, minh bạch giữa các cấp địa phương, có ban chỉ đạo liên ngành, có lộ trình cụ thể sẽ là chìa khóa tháo gỡ điểm nghẽn này.

Sắp xếp mạng lưới GDNN không phải là thu hẹp, mà mở rộng cơ hội, tối ưu nguồn lực, tăng hiệu quả - tăng chất lượng - tăng năng lực cạnh tranh của lao động Việt Nam trong giai đoạn phát triển mới. Bước đi mang tính chiến lược giúp hệ thống GDNN trở nên tinh gọn, hiện đại, hiệu quả; đủ sức đào tạo lực lượng lao động có kỹ năng, tay nghề cao; đáp ứng yêu cầu phân luồng, việc làm và hội nhập quốc tế; đồng thời bảo đảm quyền học tập của mọi người dân, nhất là nhóm yếu thế. Thực tiễn đòi hỏi triển khai đồng bộ các giải pháp: Quy hoạch tổng thể mạng lưới GDNN cấp tỉnh, gắn với quy hoạch phát triển kinh tế-xã hội và nhu cầu lao động từng khu vực; đầu tư tập trung cho các cơ sở trọng điểm về thiết bị, cơ sở vật chất, chuẩn hóa đội ngũ; bảo đảm quyền tiếp cận giáo dục của người dân, duy trì lớp vệ tinh, lớp lưu động, đào tạo từ xa; đẩy mạnh liên kết với doanh nghiệp, xây dựng mô hình đào tạo theo đặt hàng gắn với thị trường; làm tốt công tác tư tưởng và truyền thông, để giáo viên, phụ huynh, học sinh hiểu rõ chủ trương; giám sát chặt chẽ việc quản lý tài sản công, tránh thất thoát, lãng phí sau sắp xếp.

Tổ chức thực hiện: Nhân Dân hằng tháng
Nội dung : KHÚC HỒNG THIỆN,  KIỀU GIANG, TS HOÀNG NGỌC VINH, MAI HOA, THU TRÀ - THU TRANG
Trình bày : PHI NGUYÊN
Ảnh : HẢI NAM, DUY LINH, THÀNH ĐẠT, Nhân Dân, nguồn internet.