PHÓ BẢNG NGUYỄN XUÂN ĐÀM - MỘT SĨ PHU TIẾN BỘ, NẶNG LÒNG VỚI QUÊ HƯƠNG, ĐẤT NƯỚC
***

Danh nhân Nguyễn Xuân Đàm là một trong ba người quê Can Lộc đỗ tiến sĩ của khoa thi cuối cùng vào năm 1919. Sau khi thi đậu, ông được bổ làm trợ giảng Quốc tử giám, sau đó ông được vua triệu vào làm Ngự tiền văn phòng, và được thăng đến chức Hữu Tham tri bộ Lễ. Trong một số tư liệu của người Pháp và người Việt thì có ghi học vấn của ông là Tú tài và Giáo sư. Đây có thể coi là vị Giáo sư đầu tiên của đất Can Lộc.

***

Sinh thời, Phó bảng Nguyễn Xuân Đàm trước tác thơ văn khá nhiều nhưng trải qua các biến cố của lịch sử, hầu hết thất lạc. Đến nay, con cháu ông còn sưu tầm được một số, gồm: 8 bài thơ (4 bài chữ Hán, 4 bài chữ Nôm) làm theo thể thất ngôn bát cú luật Đường, 5 câu đối chữ Hán, một bài văn bia làng Quần Ngọc và một bài văn mừng thọ cha mẹ (đều bằng chữ Hán).

Qua những tác phẩm văn chương còn lại của Nguyễn Xuân Đàm, chúng ta có thể hình dung được học vấn, tâm hồn, tính cách của một bậc sĩ phu đáng kính.

Trước hết, Nguyễn Xuân Đàm là người rất hiếu học và luôn có một ý chí, niềm tin về sự thành đạt trong học hành, khoa cử. Ông đã thể hiện điều đó trong câu đối khuyến học như sau:

Học hải vô nhai cần thị ngạn
Thanh vân hữu lộ chí vi thê

(Biển học vô bờ siêng thấy bến,
Đường mây có lối, chí lần thang)
Phạm Quang Ái dịch

Ông là người rất yêu quê hương, luôn tự hào về cảnh sắc và truyền thống văn hiến của quê hương, làng xóm. Trong câu đối, văn bia đề ở các đình, đền quê nhà, ông đã bộc lộ rất rõ tình cảm đó của mình. Câu đối đề đình làng Quần Ngọc:

Địa hữu Đông Lâm, nam tốn sơn lai trì án nội
Thiên thành cảnh thú, tây kiều thủy tụ đáo đình tiền

(Đất có Đông Lâm, núi tự đông nam về trong án
Trời cho cảnh đẹp, cầu tây nước tụ tới trước sân)  
Phạm Quang Ái dịch

                              

Câu đối đề thượng điện làng Lương Hội:

Thượng đẳng cổn hoa phong, Đông Lâm nhật chiếu
Ức niên hương hỏa tại, Lương Hội phùng hanh

(Mặt trời rọi Đông Lâm, lễ phục vua ban vào bậc nhất;
Vận sáng về Lương Hội, lửa hương dân thắp suốt ngàn năm)
Phạm Quang Ái dịch      

Thơ Nguyễn Xuân Đàm cũng vậy, thích thảng, tiêu sái và mang đậm tình quê. Một trong những bài thơ còn lại của ông, bài Tâm khoan (Lòng thảnh thơi), đã diễn tả rất hay, rất ấn tượng những nét tâm trạng nói trên của ông:

Lam Hồng, nghìn thuở núi sông;
Là nơi gió mát trăng trong, thanh nhàn.
Thuyền con, bể hoạn sóng tràn;
Ung dung cập bến, bàn hoàn lối quê.
Vườn tùng, bóng cối mải mê;
Đã hơn Vương Đẩu, so tề Khổng Nhan.
Thảnh thơi, trung hiếu vẹn tròn;
Gương già: đầu bạc, xuân còn dài lâu.
(Phạm Quang Ái dịch từ nguyên tác)

Trong bài thơ Phong cao (Gió lộng), ông bộc bạch thẳng tâm trạng chán cảnh luồn cúi và mong muốn hướng về cuộc sống trí sĩ thích thảng, tiêu sái:

Gió lộng thành xưa, cỏ núi mờ,
Nhàn chi? Luồn cúi với chào thưa.
Nghìn trùng trời bắc, hồng mê mỏi,
Một khoảng non tây, nguyệt hững hờ.
Gác Lỗ Nhan, vui chầu tám tiết,
Hội Tư văn, ngâm ngợi tư mùa.
Yên hà một gối, thương nơi cũ,
Khúc gió xuân, vui sướng có thừa.
(Phạm Quang Ái dịch từ nguyên tác)

  

Dẫu là hoa trái cuối mùa của vườn cũ Nho gia, nhưng do hấp thụ được những tinh hoa của truyền thống gia đình, quê hương, dân tộc cùng với những gì tốt đẹp nhất trong chữ nghĩa thánh hiền, Nguyễn Xuân Đàm xứng đáng đứng vào hàng ngũ sĩ phu yêu nước, tiến bộ lúc bấy giờ; xứng đáng để các thế hệ hôm nay tôn vinh và học tập.

Năm 2014, Nhà thờ Phó bảng Nguyễn Xuân Đàm được công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh. Năm 2021, một con đường tại Thị trấn Nghèn, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh được mang tên ông.

Cụ Nguyễn Xuân Đàm là một trong ba người quê Can Lộc đỗ tiến sĩ của khoa thi cuối cùng vào năm 1919. Cụ là người con duy nhất của vùng đất Quần Ngọc, Khánh Lộc nay là xã Khánh Vĩnh Yên đỗ phó bảng. Trong một số tư liệu của người Pháp và người Việt thì có ghi học vấn của cụ là Tú tài và Giáo sư. Đây có thể coi là vị Giáo sư đầu tiên của đất Can Lộc.

---Tiến sĩ Nguyễn Tùng Lĩnh--

Tại Lễ khánh thành Nhà thờ Danh nhân Nguyễn Xuân Đàm, nhà nghiên cứu, Tiến sĩ Nguyễn Tùng Lĩnh - Trưởng phòng Văn hóa tỉnh Hà Tĩnh cho biết:

“Cụ Nguyễn Xuân Đàm là một trong ba cử nhân đỗ tiến sĩ của khoa thi cuối cùng vào năm 1919. Cụ Nguyễn Xuân Đàm là người con duy nhất của vùng đất Quần Ngọc, Khánh Lộc nay là xã Khánh Vĩnh Yên đỗ phó bảng. Đây là một nhân vật lịch sử khá đặc biệt. Trong một số tư liệu của người Pháp và người Việt thì có ghi học vấn của cụ là Tú tài và Giáo sư. Đây có thể coi là vị Giáo sư đầu tiên của đất Can Lộc.

Sau khi đỗ đạt, cụ Nguyễn Xuân Đàm trải qua rất nhiều chức vụ được triều đình giao, đặc biệt có những chức vụ như là trợ giảng của Quốc Tử Giám. Sau đó, cụ được vua triệu vào làm Ngự tiền văn phòng - một chức vụ rất quan trọng của Triều Nguyễn. Sau khi cách mạng thành công, cụ Nguyễn Xuân Đàm cũng là một trong những người đi theo cách mạng từ sớm và đã có rất nhiều cống hiến cho cách mạng của Hà Tĩnh.

Hiện nay trên địa bàn, các di tích danh nhân được phát huy khá tốt. Đặc biệt trên địa bàn xã Khánh Vĩnh Yên, di tích về cụ Nguyễn Xuân Đàm đã được địa phương bảo tồn, phát huy rất tốt. Hằng năm công tác tôn tạo, tế lễ đều được thực hiện quy củ, bài bản.

Hôm nay địa phương đã có một nơi thờ tự cụ Nguyễn Xuân Đàm khang trang thì chúng tôi cũng mong rằng trong thời gian tới, được địa phương sẽ tiếp tục phát huy, tổ chức các hoạt động vinh danh học sinh học giỏi, các hoạt động khuyến học, khuyến tài tại đây để phát huy truyền thống học hành và đặc biệt là tinh thần hiếu học của cụ Nguyễn Xuân Đàm để rồi xây dựng xã Khánh Vĩnh Yên ngày càng phát triển”.  

Tại Lễ khánh thành, đại diện dòng họ Nguyễn Xuân đã trao các phần quà cho học sinh có hoàn cảnh khó khăn của Thôn Quần Ngọc, xã Khánh Vĩnh Yên, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh.