Chuyển đổi xanh trong giao thông: Từ yêu cầu cấp thiết đến chiến lược quốc gia

Việt Nam đang bước vào giai đoạn chuyển mình mạnh mẽ, khi Nghị quyết số 57-NQ/TW về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số trở thành trụ cột cho tăng trưởng xanh. Trong đó, giao thông vận tải được xác định là lĩnh vực đột phá, bởi đóng góp quan trọng cho kinh tế nhưng cũng là nguồn phát thải đáng kể.

Theo thống kê của Bộ Xây dựng, lượng phát thải khí nhà kính từ giao thông tăng trung bình 6–8% mỗi năm, chủ yếu từ vận tải đường bộ chiếm hơn một nửa thị phần vận chuyển hàng hóa và hành khách. Hệ thống vận tải công cộng tại các đô thị lớn như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh vẫn chưa đạt 20% nhu cầu đi lại, thấp hơn nhiều so với mục tiêu 30–35%. Cùng với đó, hạ tầng đường sắt, đường thủy nội địa còn thiếu đồng bộ, khiến vận tải đa phương thức chưa phát huy hiệu quả.

Những thách thức này đặt ra yêu cầu cấp bách phải xây dựng một chiến lược giao thông xanh mang tầm nhìn quốc gia, nơi quy hoạch, công nghệ, thể chế và hành vi xã hội cùng vận hành hướng tới mục tiêu phát thải thấp.

Theo ông Nguyễn Huy Hoàng, Trưởng phòng Chiến lược và Chính sách, Học viện Chiến lược, bồi dưỡng cán bộ Xây dựng (ACST), Bộ Xây dựng đang chủ trì xây dựng Chiến lược phát triển giao thông vận tải giai đoạn 2025–2035, tầm nhìn 2050. Sáu nhóm nhiệm vụ trọng tâm được đề xuất bao gồm: hoàn thiện thể chế minh bạch; ưu tiên đầu tư hạ tầng hiện đại, đa phương thức; thúc đẩy chuyển đổi số; phát triển doanh nghiệp vận tải có năng lực cạnh tranh toàn cầu; định hướng phát triển thân thiện môi trường; và mở rộng hợp tác quốc tế.

Đây không chỉ là chiến lược ngành, mà là trụ cột của tiến trình hiện thực hóa cam kết Net Zero, nơi giao thông không còn là nguồn phát thải, mà trở thành động lực của tăng trưởng xanh

Trong bức tranh giao thông xanh, logistics là mắt xích trọng yếu. Việt Nam hiện có chi phí logistics chiếm 16–20% GDP – cao hơn mức trung bình toàn cầu (11,6%). Nút thắt chính nằm ở mạng lưới giao thông rời rạc và thiếu tích hợp, làm tăng phát thải và giảm hiệu quả vận hành.

Theo ông Trần Tiến Dũng, Phó Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp Logistics Việt Nam (VLA), “phát triển logistics xanh là xu hướng tất yếu, giúp doanh nghiệp nâng cao năng lực cạnh tranh và đóng góp vào mục tiêu giảm phát thải quốc gia.”

VLA đề xuất đầu tư mạnh cho vận tải thủy nội địa, phương thức có chi phí và phát thải thấp nhất, cùng chính sách miễn phí hạ tầng cho hàng hóa xanh đến năm 2030. Một số doanh nghiệp đã chứng minh hiệu quả, như Tập đoàn Macstar vận hành tuyến tàu container ven biển giúp giảm 75% phát thải CO₂ và tiết kiệm 10–15% chi phí logistics.

Ở tầm khu vực, Tập đoàn YCH (Singapore) đang triển khai dự án Vietnam SuperPort™ tại Vĩnh Phúc – trung tâm logistics đa phương thức đầu tiên của Đông Nam Á, kết nối đường bộ, sắt, biển và hàng không. Với vốn đầu tư 300 triệu USD, dự án hướng tới trung tâm logistics phát thải ròng bằng “0” đầu tiên trong khu vực, tạo chuỗi cung ứng carbon thấp từ Trung Quốc đến ASEAN, châu Âu và Mỹ.

Song hành với logistics, chuyển đổi số và trí tuệ nhân tạo (AI) đang trở thành trụ cột của giao thông xanh. Ông Vũ Anh Hưng, Dell Technologies Việt Nam, cho biết 75% doanh nghiệp coi AI là yếu tố chiến lược trong quản lý vận tải. AI được ứng dụng trong lập kế hoạch tuyến đường, điều phối giao thông, bảo trì dự đoán và quản lý rủi ro an toàn.
Các mô hình như WaitTime, AOTU BrainFrame hay AI Smart Total đã chứng minh khả năng giảm 20–30% tiêu hao năng lượng và tới 90% vi phạm an toàn lao động.

“AI không chỉ là công cụ quản lý, mà là nền tảng của giao thông thông minh nơi năng lượng, hạ tầng và dữ liệu vận hành hài hòa trong một hệ sinh thái phát thải thấp,” ông Hưng nhấn mạnh.

Hạ tầng tích hợp – nền tảng cho tương lai phát thải thấp và kinh tế tuần hoàn

Chuyển đổi xanh không chỉ là câu chuyện về công nghệ mà còn là quy hoạch và thiết kế đô thị thông minh. Đại diện Arup (Anh) cho rằng bốn trụ cột của hạ tầng xanh gồm: giảm phát thải, tích hợp đa phương thức, đổi mới công nghệ và tạo lợi ích xã hội – kinh tế.

Mô hình phát triển định hướng giao thông công cộng (TOD) được Arup đề xuất cho Việt Nam, giúp hình thành các đô thị nhỏ gọn, đa chức năng quanh tuyến vận tải công cộng, giảm phụ thuộc ô tô và tăng chất lượng sống. Dự án Long Beach Cần Giờ là ví dụ điển hình, ứng dụng quy hoạch xanh, hạ tầng số và giải pháp năng lượng tái tạo để hướng tới phát thải ròng bằng “0”.

Trong lĩnh vực xây dựng hạ tầng, INSEE Việt Nam giới thiệu xi măng hỗn hợp (PCB) thay thế xi măng truyền thống (OPC), giảm tới 51% phát thải CO₂ mà vẫn đảm bảo chất lượng kỹ thuật. Vật liệu này đã được ứng dụng tại các công trình lớn như Cao tốc phía Nam, Sân bay Long Thành, cầu Cao Lãnh, góp phần thực hiện mục tiêu ngành Xây dựng xanh – giao thông xanh đồng hành trong chuỗi giá trị phát thải thấp.

Như đại diện Bộ Xây dựng nhấn mạnh, quá trình chuyển đổi phải được thực hiện đồng bộ về thể chế, công nghệ và nhận thức xã hội. Chỉ khi chính sách, doanh nghiệp và người dân cùng tham gia, giao thông xanh mới trở thành hiện thực chứ không chỉ là khẩu hiệu.