PGS, TS Nguyễn Mạnh Hà
Viện trưởng Viện Lịch sử Đảng

Bài đăng trong Kỷ yếu Hội thảo "60 năm giải phóng Thủ đô thành tựu, thời cơ, thách thức và phát triển"

Kết thúc 80 ngày chuẩn bị tập kết lực lượng, bàn giao và rút quân khỏi Hà Nội (kể từ sau ngày 21/7/1954) theo quy định của Hiệp định Giơnevơ về đình chỉ chiến sự ở Việt Nam, ngày 8-10-1954, quân Pháp đã phải để một đơn vị chủ lực của Quân đội nhân dân Việt Nam vào Hà Nội làm công tác chuẩn bị tiếp quản.

Tiểu đoàn 18 Bình Ca thuộc Trung đoàn Thủ đô, với 214 cán bộ, chiến sĩ được lựa chọn, trang phục chỉnh tề, gọn gàng, đã nhanh chóng tiếp cận và nhận bàn giao 35 vị trí đóng quân của quân Pháp trong hai ngày 8 và 9-10-1954. Tiếp đó, cũng trong ngày 9-10-1954, cán bộ, chiến sĩ Tiểu đoàn Bình Ca đã thực hiện một loạt công việc phối hợp với cơ sở trong nội thành, chuẩn bị cho ngày tiếp quản chính thức.

14 giờ 30 phút ngày 9//10, đơn vị quân Pháp cuối cùng rút qua cầu Long Biên về Hải Phòng.

Chuẩn bị cho ngày về tiếp quản

5 giờ sáng ngày 10-10-1954, từ các cửa ô, các đơn vị quân đội đã rầm rập tiến vào nội thành Hà Nội trước sự hân hoan chào đón của hàng vạn người dân thủ đô. Như vậy là sau 71 năm (từ 1883 đến 1954), Hà Nội đã không còn sự hiện diện của quân Pháp. Như vậy là, sau gần 7 năm, kể từ tháng 2 năm 1947 đến tháng 10 năm 1954, những cán bộ, chiến sĩ của Trung đoàn Thủ đô và các đơn vị khác của Mặt trận Hà Nội, cùng hàng vạn người dân đi theo kháng chiến, nay mới có dịp trở về thủ đô thân yêu của mình.

Để có ngày khải hoàn 10/10/1954, hàng nghìn, hàng vạn cán bộ, chiến sĩ, người dân thủ đô đã phải ngã xuống trong cuộc kháng chiến trường kỳ gian khổ nhưng với niềm tin vững chắc vào thắng lợi cuối cùng, về ngày thủ đô được giải phóng. Hiệp định Giơnevơ được ký kết, quân và dân ta cũng chỉ có được 80 ngày để chuẩn bị tiếp quản Hà Nội. Biết bao vấn đề, biết bao công việc đặt ra phải giải quyết để tiếp quản một thành phố lớn nhất miền Bắc, nhiều năm nằm dưới sự cai quản của thực dân Pháp và chính quyền thân Pháp.

Để có ngày khải hoàn 10/10/1954, hàng nghìn, hàng vạn cán bộ, chiến sĩ, người dân thủ đô đã phải ngã xuống trong cuộc kháng chiến trường kỳ gian khổ nhưng với niềm tin vững chắc vào thắng lợi cuối cùng, về ngày thủ đô được giải phóng.

Lực lượng chủ yếu làm nhiệm vụ tiếp quản Hà Nội là các đơn vị quân đội. Để làm tốt công tác chính trị, tư tưởng, xác định đúng thái độ và quán triệt nhiệm vụ khó khăn và quan trọng này, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã có cuộc gặp và chỉ thị trực tiếp cho bộ đội. Ngày 19/9/1954, tại Đền Hùng, Phú Thọ, Người đã nói chuyện với cán bộ chỉ huy các đơn vị thuộc Đại đoàn 308 Quân Tiên phong về nhiệm vụ tiếp quản thủ đô. Sau khi phân tích về ý nghĩa địa điểm cuộc gặp và nhấn mạnh “Các Vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước, Người nêu rõ: tám, chín năm nay, do quân ta kiên quyết kháng chiến nên mới có thắng lợi trở về Hà Nội. Vì thế, các cháu được Trung ương và chính phủ giao cho tiếp quản thủ đô, là được nhận một vinh dự rất lớn... Các cháu sắp bước vào một chiến dịch hòa bình, bước vào một cuộc đấu tranh chính trị gay go và gian khó. Trước đây các cháu ra trận chiến đấu với phi cơ, xe tăng, đại bác thì bất khuất, nhưng bây giờ trước những viên đạn bọc đường, các cháu có thể bị ngã quỵ nếu không nêu cao kỷ luật...”.

Người nhấn mạnh: “Nhiệm vụ tiếp quản Thủ đô có ý nghĩa chính trị rất quan trọng đối với nhân dân thế giới, đối với miền nmam và các nước dân chủ. Cho nên các cháu cần nhận rõ nhiệm vụ tiếp quản thủ đô: tiếp quản phải thận trọng, chu đáo; tổ chức kỷ luật trong công tác và sinh hoạt phải nghiêm minh; giữ gìn trật tự an ninh, bảo vệ tính mạng, tài sản của nhân dân; chống mọi hành động phá hoại vì: kẻ địch còn lẩn lút, dân ta còn có những việc làm vô ý; cán bộ chiến sĩ ta còn có những nhận thức, việc làm sơ hở, thiếu sót; phải bảo vệ công thương nghiệp, kể cả công thương nghiệp của ngoại kiều..^.

Người cũng lưu ý những khuyết điểm cụ thể cần phải tránh như: "thiếu tổ chức, kỷ luật, ví dụ như ăn, ở, đi lại, mua bán xa xỉ, ăn diện, tự do, bắt chước, lối sống không tốt, vì những lý do trên nên dễ sinh ra tham ô, hư hỏng. Muốn tránh khuyết điểm phải có dân chủ, phải thường xuyên giúp đỡ lẫn nhau, phê bình và tự phê bình, phải có tác phong giản dị, khắc khổ, chất phác của người cách mạng...

Kết thúc cuộc gặp, Chủ tịch Hồ Chí Minh chúc: "Đồng bào Hà Nội mong chờ các cháu từ ngày các cháu ra đi. Nay may cờ đỏ sao vàng chờ đợi, hoan hô các cháu, hãy xứng đáng với vinh dự, trách nhiệm đó".

Đối với các cơ quan dân chính đảng, các hoạt động chuẩn bị tiếp quản cũng được triển khai tích cực trong gần 3 tháng sau khi Hiệp định Giơnevơ có hiệu lực.

Tiếp quản Hà Nội là công tác trọng tâm, quan trọng nhất sau khi miền Bắc đã ngừng chiến sự. Vì thế, Trung ương Đảng, Chính phủ đã trực tiếp lãnh đạo, chỉ đạo Đảng ủy tiếp quản, Đảng bộ Hà Nội và Ủy ban Quân chính thành phố tổ chức các tầng lớp nhân dân, nòng cốt là công nhân, tự vệ các nhà máy, xí nghiệp, viên chức công sở, học sinh, sinh viên trong các trường học đấu tranh chống địch phá hoại, tháo dỡ máy móc, nguyên vật liệu mang đi hoặc tiêu hủy hồ sơ, giấy tờ; chống cưỡng ép di cư vào miền Nam...

Trong thời gian chuẩn bị tiếp quản, đã diễn ra các cuộc đấu tranh tập trung bảo vệ nguồn điện, nước, đảm bảo giao thông liên lạc, đảm bảo đời sống bình thường của người dân không bị xáo trộn, đảm bảo vệ sinh đường phố. Các cuộc đấu tranh quyết liệt diễn ra ở nhà máy điện Yên Phụ, nhà đèn Bờ Hồ, Bưu điện thành phố, ga Hàng Cỏ, ga Gia Lâm, Sở Lục lộ (giao thông), công ty vệ sinh và một số nhà máy. Kết quả của gần ba tháng kiên trì đấu tranh, thuyết phục, nhân dân thủ đô đã giữ được gần như nguyên vẹn máy móc thiết bị, nguyên vật liệu, hồ sơ ở các nhà máy, xí nghiệp, công sở, trường học, bệnh viện quan trọng; làm thất bại một phần âm mưu, kế hoạch dồn dân các tỉnh ở đồng bằng Bắc Bộ như Thái Bình, Hưng Yên, Nam Định về Hà Nội để đưa xuống Hải Phòng di cư vào miền Nam. Phần đông người dân Hà Nội đã ở lại đón chào ngày giải phóng thủ đô.

Tiếp quản Hà Nội là công tác trọng tâm, quan trọng nhất sau khi miền Bắc đã ngừng chiến sự.

Ngày 2/10/1954, đoàn cán bộ công an trật tự, cảnh vệ, hành chính, do đồng chí Trần Danh Tuyên dẫn đầu, đã vào Hà Nội tiếp xúc với Bộ chỉ huy quân Pháp để chuẩn bị công tác bàn giao các công sở, công trình ích lợi công cộng, các vị trí quân sự của quân Pháp và của chính quyền Bảo Đại...

Sau khi cơ bản hoàn thành việc tiếp quản vào sáng 10-10, đến 15 giờ chiều cùng ngày, một cuộc mít tinh mừng sự kiện thủ đô được hoàn toàn giải phỏng đã diễn ra tại sân vận động Cột Cờ. Trước lá cờ đỏ sao vàng tung bay trên nóc cột cờ, trước hàng vạn người dân thủ đô tham dự, đồng chí Vương Thừa Vũ, Chủ tịch Ủy ban Quân chính thành phố, đọc Lời kêu gọi nhân ngày thủ đô giải phóng của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Lời kêu gọi có đoạn: "Sau cuộc biến đổi lớn, việc khôi phục lại đời sống bình thường sẽ phức tạp, khó khăn. Nhưng Chính phủ có quyết tâm, toàn thể đồng bào Hà Nội đồng tâm nhất trí góp sức với chính phủ, thì chúng ta nhất định vượt được mọi khó khăn và đạt được mục đích chung: làm cho Hà Nội thành một thủ đô yên ổn, tươi vui, phồn thịnh".

Những công việc sau ngày tiếp quản

Sau những giây phút hân hoan mừng thủ đô giải phóng, cuộc sống thường nhật của một thành phố lớn có hàng chục vạn dân, sau nhiều năm do chính quyền thực dân quản lý, nay do chính quyền cách mạng quản lý, đặt ra hàng loạt vấn đề cấp bách cần giải quyết.

Cuộc chuyển giao quyền lực mang tính chất hòa bình này, do Hiệp định Giơnevơ và Hội nghị Trung Giã quy định, thực tế lại là cuộc chuyển giao giữa hai bên vừa cầm súng bắn vào nhau trong một cuộc chiến kéo dài một mất một còn, hoàn toàn khác với cuộc chuyển giao sau bầu cử giữa các đảng phái. Vì thế, quá trình chuẩn bị giao - nhận là quá trình đấu lý, đấu mưu giữa phá bỏ, bốc dỡ, cài cắm, di chuyển với bảo vệ, giữ lại nguyên trạng, không di cư và khôi phục các hoạt động sinh hoạt bình thường của cả một đô thị, một thủ đô.

Thủ đô Hà Nội sau ngày tiếp quản có những thuận lợi, đó là có tổ chức Đảng, chính quyền gắn bó với nhân dân; nhiều cán bộ đảng viên được rèn luyện trong thực tế kháng chiến có nhiều kinh nghiệm; nhân dân Hà Nội có lòng yêu nước, quyết tâm xây dựng cuộc sống mới; năng động, sáng tạo, cần cù vượt khó; có nhiều trí thức có trình độ chuyên môn; có nhiều ngành nghề truyền thống...

Về khó khăn, kinh tế thành phố nhỏ bé, bị chiến tranh tàn phá, dịch vụ, thương nghiệp là chủ yếu, phụ thuộc, phần lớn là cơ sở sản xuất quy mô nhỏ phục vụ sinh hoạt công cộng. Nông nghiệp sa sút, ruộng đất bỏ hoang nhiều, sức kéo trâu bò bị hủy hoại, thủy lợi kém phát triển. Hàng chục nghìn người mù chữ, hàng chục nghìn người thất nghiệp, tệ nạn xã hội phổ biến...

Vấn đề cấp bách đầu tiên chính là giữ gìn trật tự an ninh

Chủ tịch Hồ Chí Minh, trong bài viết trên Báo Nhân Dân, cơ quan Trung ương của Đảng Lao động Việt Nam, ngày 9-10/10/1954, đã nhấn mạnh: "Hiện nay, việc quan trọng nhất của thủ đô là giữ vững trật tự, an ninh. Có giữ vững trật tự an ninh, thì nhân dân thủ đô mới an cư, lạc nghiệp. Giữ gìn trật tự an ninh trước hết là công việc của công an, bộ đội, cảnh sát. Nhưng chính quyền ta là chính quyền dân chủ, bất kỳ việc to, việc nhỏ đều phải dựa vào lực lượng của nhân dân để phụng sự lợi ích của nhân dân. Việc giữ gìn trật tự an ninh càng phải dựa vào sáng kiến và lực lượng nhân dân".

Người kêu gọi: "Mọi người công dân, bất kỳ già trẻ gái trai, bất kỳ làm việc gì, đều có nhiệm vụ giúp chính quyền giữ gìn trật tự an ninh, vì trật tự an ninh trực tiếp quan hệ đến lợi ích bản thân của mọi người. Mấy mươi vạn con mắt soi sáng, mấy mươi vạn lỗ tai nghe ngóng, thì bọn gian phi, côn đồ sẽ lòi mặt ra và sẽ phải cải tà quy chính dưới lực lượng to lớn của quần chúng".

Trong bối cảnh tình hình còn rất phức tạp, tệ nạn xã hội tràn lan, các lực lượng phản động do địch cài cắm tìm cách chống phá, gây bất ổn, thì việc bộ mặt của thủ đô những ngày tháng đầu tiên sau khi được giải phóng giữ được ổn định, an ninh trật tự cơ bản được giữ vững, là một thành công lớn của Đảng ủy tiếp quản, Đảng bộ Hà Nội, Ủy ban Quân chính thành phố, của các lực lượng công an, bộ đội và của toàn dân. Niềm tin vào cuộc sống mới của người dân Hà Nôi bước đầu được củng cố và tăng lên.

Đồng chí Vương Thừa Vũ đánh giá kết quả công tác bảo vệ trật tự, an ninh sau những ngày tiếp quản: "Toàn bộ tài sản của nhà nước đã được cán bộ, chiến sĩ quý trọng và giữ gìn chu đáo, khi bộ đội bàn giao lại các công sở cho các cơ quan nhà nước không thiếu một vật nhỏ, thậm chí cái bàn, cái ghế, trong đó lúc vào đặt ở đâu, lúc ra vẫn ở nguyên đó".

Công việc thứ hai là xây dựng, củng cố, ổn định các cấp chính quyền của Hà Nội.

Khi vào tiếp quản, Hội đồng Chính phủ quyết định thành lập Ủy ban Quân chính thành phố để tiếp nhận bàn giao từ phía Pháp và chính quyền Bảo Đại tất cả cơ sở vật chất, kể cả nhân sự, để duy trì hoạt động mọi mặt của thành phố trong những ngày đầu. Sau gần một tháng ổn định tình hình, ngày 4-11-1954, Ủy ban Hành chính thành phố Hà Nội được thành lập do bác sĩ Trần Duy Hưng làm Chủ tịch. Tiếp đó, hệ thống chính quyền từ thành phố đến cơ sở cũng được thiết lập, kiện toàn.

Cả Hà Nội chia ra 36 khu phố nội thành và 4 huyện ngoại thành gồm 46 xã. Sang năm 1955, sau đợt đăng ký hộ khẩu, nội thành được điều chỉnh về tổ chức hành chính, chia thành 4 khu do Ban cán sự hành chính khu phụ trách; ở mỗi khu phố có Ban đại diện hành chính khu phố. Ở ngoại thành, sau khi cải cách ruộng đất, đã thành lập các Ủy ban hành chính huyện, mỗi xã có Ủy ban hành chính xã...

Do chiến tranh kéo dài, thời hạn chuẩn bị tiếp quản rất ngắn, tình hình rất khẩn trương, khối lượng công việc sau khi tiếp quản rất lớn, trong khi đó, phần lớn cán bộ chính quyền các cấp của Hà Nội chưa được qua đào tạo về kỹ năng điều hành, quản lý chính quyền, kinh nghiệm hầu như không có, chỉ có nhiệt tình cách mạng và tinh thần trách nhiệm, vì thế nên có nhiều bỡ ngỡ, gặp nhiều khó khăn, lúng túng khi giải quyết công việc.

Trong bối cảnh đó, lãnh đạo Đảng bộ, chính quyền thành phố chủ trương khuyến khích người dân nội ngoại thành phát huy quyền tự do, dân chủ, ý thức trách nhiệm của người công dân thủ đô, đóng góp ý kiến trực tiếp, thiết thực đối với công tác quản lý thành phố. Nhờ sự quyết tâm, nỗ lực của Đảng bộ, hệ thống bộ máy chính quyền của Hà Nội ngày càng được củng cố, kiện toàn, góp phần quan trọng vào sự ổn định và phát triển của thủ đô trong những năm đầu sau giải phóng.

Vấn đề thứ ba là ổn định đời sống, phát triển sản xuất

Trên cơ sở trật tự an ninh bước đầu được đảm bảo, vấn đề ổn định đời sống, khôi phục và phát triển sản xuất sau khi tiếp quản được coi là những nhiệm vụ quan trọng và cấp thiết của Đảng bộ và chính quyền thủ đô.

Tâm lý bình thường của người dân sau thời gian dài kháng chiến gian khổ là muốn có hòa bình và cuộc sống thường nhật được ổn định, từng bước cải thiện. Đảm bảo điện và nước sinh hoạt hàng ngày cho người dân là hai vấn đề được quan tâm giải quyết trước tiên. Các cuộc đấu tranh của công nhân nhà máy điện, nhà máy nước để bảo vệ nguồn cấp điện, nước ổn định trong những ngày chuẩn bị bàn giao-tiếp quản, là cơ sở tiền đề cho việc duy trì vận hành đảm bảo điện, nước, giao thông vận tải, bưu điện phục vụ sản xuất và đời sống hàng ngày của người dân sau khi đã tiếp quản. Năm 1957, sản xuất điện của Hà Nội đã tăng 32% so với năm 1955. Xí nghiệp nước lắp đặt thêm được 28 km đường ống nước, hàng trăm vòi nước công cộng.

Thời điểm tiếp quản cũng là lúc giáp hạt, vì thế, việc đảm bảo gạo và các loại lương thực khác cho hàng chục vạn người dân nội thành trở thành vấn đề rất lớn.

Thời điểm tiếp quản cũng là lúc giáp hạt, vì thế, việc đảm bảo gạo và các loại lương thực khác cho hàng chục vạn người dân nội thành trở thành vấn đề rất lớn nếu biết rằng trong những ngày chuẩn bị rút khỏi Hà Nội, kẻ địch đã ngăn cấm việc chuyên chở lương thực, thực phẩm và các nhu yếu phẩm từ ngoại thành và các tỉnh xung quanh vào nội thành. Tuy nhiên, do có sự chuẩn bị từ trước nên vấn đề thiếu đói cơ bản đã không xảy ra.

Để giảm bớt khó khăn cho người dân và các hộ sản xuất tiểu thủ công nghiệp, ngay sau ngày tiếp quản, Ủy ban Quân chính thành phố đã công bố bãi bỏ các thứ thuế như đảm phụ quốc phòng, thuế đánh vào sản xuất nhỏ và bán hàng rong. Ngân hàng quốc gia Việt Nam tiến hành thu đổi tiền Đông Dương ngay từ ngày 11-10-1954, lưu hành đồng tiền Ngân hàng nhằm ổn định thị trường tiền tệ.

Để khôi phục nền kinh tế, thương nghiệp, dịch vụ nhỏ bé, chủ yếu là tiểu thủ công nghiệp, chính quyền thành phố chủ trương phục hồi thế mạnh của Hà Nội là thủ công nghiệp và công thương nghiệp tư bản tư doanh, từ cơ sở đó, khôi phục và phát triển các ngành nghề khác.

Sau khi tiếp quản, toàn thành phố chỉ có khoảng 1.500 cơ sở sản xuất (chủ yếu là tiểu thủ công nghiệp) với khoảng 5.000 nhân công, trong đó có 6 xí nghiệp cơ khí, thì đến năm 1957, Hà Nội đã có 45 xí nghiệp quốc doanh với hơn 9.000 công nhân. Công nghiệp quốc doanh chiếm tỷ trọng ngày càng lớn.

Thương nghiệp quốc doanh được ví như bà nội trợ của xã hội, ngày càng chiếm lĩnh thị trường, đóng vai trò điều tiết hoạt động mua bán các mặt hàng thiết yếu phục vụ đời sống. Các hợp tác xã mua bán, tổ mua bán lưu động, kinh tiêu đại lý phát triển nhanh chóng, góp phần bình ổn giá lương thực, thực phẩm và các nhu yếu phẩm khác trên thị trường.

Nông nghiệp Hà Nội trước giải phóng ở trong tình trạng diện tích ruộng để hoang hóa khá nhiều, năng suất lúa và hoa mầu thấp, mất mùa, đói kém thường diễn ra. Nhờ sự lãnh đạo, chỉ đạo sâu sát của các cấp Đảng bộ, chính quyền thủ đô, nhất là các huyện ngoại thành, diện tích đất trồng trọt ngày càng tăng, năng suất từng bước được nâng cao. Chăn nuôi được đẩy mạnh. Sau cải cách ruộng đất và thực hiện sửa sai, giai cấp địa chủ cơ bản bị đánh đổ, hàng chục nghìn mẫu ruộng, hàng nghìn con trâu bò và nông cụ được chia cho nông dân sản xuất. Nông dân bắt đầu đi vào con đường làm ăn tập thể.

Cùng với công tác đảm bảo an ninh trật tự, xây dựng hệ thống chính quyền nhân dân, ổn định đời sống, phát triển sản xuất, Đảng bộ, chính quyền Hà Nội trong những tháng năm đầu sau giải phóng đã lãnh đạo, chỉ đạo các tầng lớp nhân dân thủ đô phát triển văn hóa, giáo dục, y tế, thể dục thể thao, cải tạo, xây dựng, mở rộng giao thông vận tải... làm cho bộ mặt Hà Nội thay đổi nhanh chóng, xứng đáng là thủ đô của nước Việt Nam mới, văn minh, giàu mạnh, yên bình.

Trình bày: NGỌC DIỆP
Ảnh: TTXVN