Mùa lũ muộn ở châu thổ Cửu Long

Sau bao nhiêu mong chờ, nước lũ sông Mê Công đã về. Dù nước lũ về muộn, mực nước thấp hơn so với trung bình mọi năm nhưng người dân vùng châu thổ vẫn đón chào mùa lũ về như đón người thân đi xa trở về.

Người dân huyện Hồng Ngự (Đồng Tháp) giăng lưới bắt cá mùa nước nổi. Ảnh: VĂN BỬU
Người dân huyện Hồng Ngự (Đồng Tháp) giăng lưới bắt cá mùa nước nổi. Ảnh: VĂN BỬU

Thủy điện làm chậm mùa lũ

Người dân trên cánh đồng ngập lũ Đồng Tháp Mười đã bắt đầu tất bật. Người thì lo thu hoạch lúa, củ kiệu để “chạy lũ”, người thì chuẩn bị dụng cụ bắt cá để mong có được nguồn dinh dưỡng thiên nhiên ban tặng, có thêm thu nhập cho gia đình.

Thông tin từ dự án Theo dõi đập Mê Công (Dự án MDM) hồi giữa tháng 8/2021, trên phần lớn lưu vực sông Mê Công mực nước thấp hơn nhiều so với trung bình nhiều năm. Một số cột nước của Ủy hội Mê Công quốc tế (MRC) cho thấy mực nước thấp kỷ lục do lượng mưa thấp ở phần hạ lưu vực Mê Công và do sự tích nước của các đập trong toàn lưu vực, trong đó có sự tích nước quan trọng ở đập Nouzhadu, Trung Quốc. Mô hình dòng chảy tự nhiên (Natural Flow Model) của tổ chức Eyes on Earth ước lượng sự thiếu hụt 26% so với dòng chảy tự nhiên ở trạm Chiang Saen (Thái Lan), 20% ở Vientiane (Lào). Lượng nước này có thể sẽ được giữ lại đến mùa khô mới được xả ra để phát điện. Đến thời điểm đó, các đập ở Trung Quốc chỉ mới tích được 34% thể tích, còn 34 đập ở vùng hạ lưu vực sông Mê Công ở Lào, Thái Lan, và Tây Nguyên chỉ mới tích được 50% thể tích. Như vậy, các đập sẽ còn tiếp tục tích nước.

Về nguyên lý, các đập thủy điện không tự gây ra tình hình khô hạn nhưng có thể làm chậm thời gian của dòng chảy. Trong những năm có đủ lượng mưa thì các đập thủy điện Mê Công ít ảnh hưởng đến lượng nước và thời gian nước chảy về đồng bằng sông Cửu Long. Còn trong những năm thiếu nước thì các đập sẽ tích nước trong hồ chứa đủ cho mình trước rồi mới xả ra phát điện. Đập trên tích nước thì đập kế tiếp bên dưới phải đóng đập chờ đến khi đập trên xả thì đập dưới mới có nước để tích, và đập kế tiếp phải chờ. Như vậy, nước đi qua một chuỗi đập sẽ rất lâu và sẽ gây tình hình mực nước thấp ở phía hạ lưu. Đầu mùa mưa năm nay, các đập đã giữ lại phần lớn lượng mưa đầu mùa mưa năm 2021 làm cho khởi đầu của mùa lũ năm 2021 rất thấp so với điều kiện tự nhiên.

Vì sự có mặt của các đập thủy điện Mê Công, tác động của một năm khô hạn có thể kéo dài đến đầu mùa mưa năm sau. Như vậy, đối với đồng bằng sông Cửu Long trong hầu hết các năm tương lai, trừ khi có lượng mưa lớn đầu mùa, thì mùa lũ về đồng bằng sông Cửu Long sẽ luôn bị chậm.

Tương lai mùa lũ đồng bằng sông Cửu Long

Tình hình mùa khô sau Tết năm 2022, lượng nước về đồng bằng sông Cửu Long bị chi phối bởi hai yếu tố: Lượng mưa trên lưu vực sông Mê Công và sự vận hành tích - xả của các đập thủy điện ở phần Trung Quốc và các đập ở các nhánh sông chi lưu, quan trọng nhất là các đập chi lưu phía tả ngạn dòng sông, ở Lào và Tây Nguyên. Lượng mưa trên lưu vực sông Mê Công nhiều hay ít phụ thuộc vào tình hình thời tiết liên quan đến chu kỳ ENSO. Thông tin của Trung tâm dự báo khí tượng Hoa Kỳ cập nhật đến ngày 12/8/2021, hiện nay thời tiết vẫn đang trong trạng thái ENSO trung tính, và có khả năng xuất hiện La Nina (mưa nhiều) trong giai đoạn tháng 9 - 10, với 70% xác suất kéo dài sang giai đoạn tháng 11 đến tháng 1/2022. Thông tin của Cơ quan Khí quyển và Đại dương Hoa Kỳ, cập nhật đến ngày 27/9/2021 thì hiện nay thời tiết đang trong tình trạng ENSO trung tính có cảnh báo La Nina. Sự chuyển tiếp sang tình trạng La Nina trong vài tháng tới được kỳ vọng ở mức cao, với xác suất 70-80% trong mùa đông 2021-2022. 

Như vậy, có thể thấy rằng mùa lũ 2021 năm nay, dự kiến đạt đỉnh vào giữa hoặc cuối tháng 10 tới, sẽ vẫn thấp hơn trung bình nhiều năm. Về mùa khô sau Tết 2022, đỉnh điểm là khoảng tháng 3 - 4 năm 2022, có nhiều khả năng đồng bằng sông Cửu Long sẽ ít bị hạn mặn vì hai lý do. Một là 11 đập thủy điện ở Trung Quốc và 34 đập ở chi lưu, nhất là ở tả ngạn sông Mê Công đã tích nước rất nhiều trong mùa lũ sẽ xả ra trong mùa khô để phát điện. Hai là khả năng xuất hiện La Nina gây mưa nhiều sắp tới. Tuy nhiên, đến thời điểm này vẫn còn quá sớm để dự báo chắc chắn về tình hình hạn mặn sau Tết năm nay. Nếu xuất hiện La Nina thì trong mùa khô tới, rủi ro hạn - mặn gay gắt đồng bằng sông Cửu Long sẽ thấp.

Nên thích ứng như thế nào?

Thời gian lũ đến và mực nước lũ cao hay thấp ảnh hưởng rất lớn đến đời sống người dân. Với tình hình mùa lũ thấp liên tục trong nhiều năm như vừa qua, nguồn thủy sản tự nhiên đã suy giảm vì không đủ nước và thời gian để sinh sản. Theo đó, bà con sinh sống bằng đánh bắt thủy sản tự nhiên ở vùng đầu nguồn Đồng Tháp, An Giang không nên đầu tư quá nhiều vào ngư cụ trong vài năm tới. 

Với người dân nuôi thủy sản dựa vào mùa lũ thì nên lường trước tình huống lũ về muộn vài tuần đến một tháng so với bình thường, hoặc chậm hai tháng nếu mùa khô trước đó bị hạn. Đối với vùng ven biển, người dân và chính quyền địa phương nên quan sát đỉnh lũ vào tháng 10 để dự báo tình hình hạn mặn mùa khô năm sau. Trong những năm lũ đặc biệt thấp, thì hạn mặn sau Tết sẽ gay gắt và chiến lược tốt nhất với tình huống hạn - mặn gay gắt vẫn là dịch chuyển thời vụ để né mặn. Các tỉnh ven biển đồng bằng sông Cửu Long đã có kinh nghiệm rất tốt vào mùa khô năm 2020. Về lâu dài, vùng giao thoa mặn - ngọt nên chuyển đổi theo phân vùng quy hoạch theo tinh thần Nghị quyết 120 của Chính phủ.

Đối với lưu vực sông Mê Công và đồng bằng sông Cửu Long có thể hiểu năm nào ENSO trung tính thì lượng mưa bình thường, năm nào có El Nino thì ít mưa, sông Mê Công nước thấp, mùa lũ thấp. Năm nào La Nina thì mưa nhiều, sông Mê Công nhiều nước, lũ có thể cao.