Nhớ Nhị độ mai

NDO - Nhất sinh đê thủ bái mai hoa
(Cao Bá Quát)
Mơ là tên nôm của một giống cây họ mận, đào, loài cây đặc sản của miền bắc nước ta. Mơ có tên chữ là mai. Tôi chưa từng biết làng quê Việt nào có tên gọi gắn với cây đào, cây nhãn, cây cau, nhưng biết không ít làng quê Việt Nam có tên gọi gắn với cây mơ.

Ngay Thăng Long - Hà Nội, có làng Mai là một làng cổ ở mạn tây bắc, còn có một trạm dịch ở vùng này, tên là Mai Dịch. Và, lại có Hồng Mai (sau vì kỵ húy vua Tự Ðức, là Hồng Nhậm, phải đổi gọi là Bạch Mai), Hoàng Mai, Tương Mai, Mai Ðộng... là những làng thuộc kẻ Mơ của vùng đất rộng lớn mạn đông nam thành Thăng Long xưa. Kẻ là tên gọi những khu vực sinh sống của người Việt cổ, vậy mới biết, từ xưa xa, cây mơ đã gắn bó với đời sống người Việt cổ, trở thành vẻ đẹp của những làng Việt Nam ta!

Có lẽ, người Việt Nam không mấy ai không biết đến thắng tích Hương Sơn. Hương Sơn là xã lớn nhất của huyện Hoài An, tổng Phù Lưu Thượng, trấn Sơn Nam Thượng xưa, nay thuộc huyện Mỹ Ðức, Hà Nội, gồm có sáu thôn là Hạ Ðoạn, Yến Vĩ, Ðục Khê, Hộ Xá, Phú Yên và một thôn tên gọi gắn liền với cây mai, là Tiên Mai. Có lẽ, rất ít người Việt Nam không biết tới hội chùa

Hương, một Lễ hội của cả vùng quê rộng lớn nằm trải dài chừng sáu cây số, một mạn ven bờ sông Ðáy, một bên là dãy núi đá vôi Hương Tích, có cảnh trí thiên nhiên đẹp lạ lùng. Học giả lỗi lạc Phan Huy Chú, đầu thế kỷ 19 đã coi hội chùa Hương là hội vui bậc nhất cõi trời Nam. Những người yêu mê Hương Sơn, từ nhiều đời nay, không chỉ chờ tháng Giêng, Hai để đi hội chùa Hương, mà đã đến với Hương Sơn vào đầu tháng Một (tháng 11 Âm lịch), đang cữ rét đậm, khi tất cả các loài cây rừng Hương Sơn đang ngủ đông, chỉ có ngàn mai ở đây nở bừng hoa, trải dài suốt triền núi đá vôi Hương Tích một mầu trắng thanh khiết vô cùng...

Ngàn mai Hương Sơn có một đặc sản, đó là "Nhị độ mai", một giống hoa mai nở hai lần mỗi năm. Ðể được như vậy, cứ vào tháng Mười, vừa chớm rét mai núi Hương Sơn đã lặng lẽ rụng lá, đi ngủ sớm. Nhưng đây là lúc những thân gốc già nứt nẻ, những cành gầy guộc bắt đầu cần mẫn tích sức, thầm lặng nuôi nụ hoa. Và thật bất ngờ, đúng vào cữ sương muối và giá buốt của mùa đông, mai

Hương Sơn bừng thức, những thân gốc xù xì, những cành gầy mong manh bỗng tràn trề sức sống tuổi dậy thì, dâng cho đời những chùm hoa trắng trong và đầy xao động suốt cả triền núi non Hương Sơn... Không hiểu sao, từ nhiều năm nay, tôi cứ đinh ninh rằng, vào một ngày trời rét dữ, gió bấc thổi mạnh, Bà Huyện Thanh Quan đã đi vãn cảnh Hương Sơn, rồi bà viết câu thơ buồn và đẹp đẽ, và hay lạ lùng: "Ngàn mai gió cuốn chim bay mỏi...".

Sau khi nở lần thứ nhất, mai Hương Sơn lại dồn hết sức, để làm một đợt nụ mới. Và rồi, khi tiết đại hàn chưa qua, ngàn mai Hương Sơn lại bừng nở lần hoa thứ hai. Dân gian bảo, đó là đợt hoa nở bù. Nhưng người ta cũng không nói mai nở bù cho ai. Bù cho thiên nhiên? Hay bù cho những ai mải việc trần thế, dù yêu mê Hương Tích đến mấy cũng chỉ dành thời gian đi hội chùa Hương tháng Giêng, Hai? Ngàn mai Hương Sơn tàn hoa rồi thì người đi hội mới tới, họ thiệt thòi mà không biết điều đó. Tôi nói ra, chắc người ta sẽ thấy còn thiệt thòi hơn, nhưng cứ phải nói thôi, rằng, trong các giống mai núi đá vôi Hương Sơn, có một giống tên là Thanh mai, hoa đã sai dày, đẹp lại còn tỏa hương thơm khẽ khàng, êm dịu vô cùng. Vậy mà, mỗi năm, hàng triệu người đi lễ hội chùa Hương, đã không được biết đến mùa hoa mơ Hương Sơn, không được thưởng thức hương thơm của Thanh mai!

Cũng không nhiều người biết, mơ Hương Tích có những giống khác nhau. Những cây hay mọc ở trong thung, nhiều mùn đất ẩm, bông hoa thật to, quả cũng to nhưng không sai và có vị nhần nhận đắng. Mơ trong các thung Hương Sơn, có giống gọi là Mơ đào, quả mẩy hơi giống hình quả đào; lại có giống gọi là Mơ trắng, khi chín, quả có mầu vàng sáng rất bóng, cùi dày. Còn những cây mơ sống trên những sườn núi, thậm chí mọc tươi tốt cả trên cật núi, thì hoa nhỏ hơn một chút, nhưng dày hoa, sai quả, dù quả nhỏ một chút, nhưng hạt nhỏ và thịt giòn, vị thơm thấm thía. Tuy thế, mơ trên sườn và cật núi Hương Tích cũng có những giống khác nhau. Có giống người ta gọi là Mơ chấm đen, khi chín, quả có những chấm mầu tím đen. Giống mơ này vị chua thấm, có chút đắng nhần nhận, ăn không ngon miệng, nhưng lại là một vị thuốc quý, giúp tăng lực và giải cảm nắng rất tốt...

Người đi hội chùa Hương mùa xuân, dẫu thiệt thòi không được thưởng thức ngàn mai nở trắng chim bay mỏi, nhưng cũng được Nhị độ mai bù cho một chút. Bởi, đợt mai nở lần thứ nhất trong cữ giá buốt của mùa đông xứ Bắc đã kết nên quả. Ngày xưa, sau Tết Thượng nguyên (rằm tháng Giêng) hội chùa Hương mới mở, vào giữa kỳ hội, quả mơ đã căng mẩy, bắt đầu chín bói, cuối hội thì mơ Hương Sơn chín nhiều. Sau lứa mơ thứ nhất, còn lứa mơ thứ hai kế vụ. Không biết có phải vì mùa hái mơ Hương Sơn thật dài, nên hội chùa Hương cũng kéo dài đến hết tháng Ba, sang tháng Tư không? Hay vì hội chùa Hương rất dài ngày tháng và vui bậc nhất cõi trời Nam, nên trời cho mùa mơ chín ở đây thật là dài? Người đi hội chùa có thể mua vài trăm quả mơ Hương Sơn, như một kỷ niệm của chuyến du xuân vãn cảnh. Hơn thế, người mua được mơ ở Hương Tích như có thêm một niềm tự hào, đó là "lộc Phật" ở chốn Nam thiên đệ nhất động!

Ngày nay, hội chùa Hương mở sớm hơn, ngay sau Tết Nguyên đán người ta đã đi hội. Cữ này mơ còn xanh, vào thời gian giữa hội, mơ mới bắt đầu chín bói. Người đi hội đông đến hàng triệu, mấy ai mà mua được đúng mơ núi Hương Sơn. Bởi, mơ núi, nhất là mơ chấm son đâu có nhiều. Mùa trẩy hội, mơ rất đắt giá, người buôn mơ từ các làng, phần nhiều từ Nho Quan, Ninh Bình, đem mơ đến Hương Sơn để bán. Mơ vùng Nho Quan, Ninh Bình phần nhiều trồng trên đồi đất gan gà, chứ không mấy khi có mơ trên núi đá vôi. Dù chất lượng có kém hơn mơ núi Hương Sơn chút ít, nhưng mơ Nho Quan vẫn là giống cây đặc sản của miền bắc nước ta, ngoài giá trị về một thức quả chân quê, từ xưa người Việt còn coi đó là một vị thuốc Nam rất quý. Người hái mơ trên rừng mơ Hương Sơn dường như có một vẻ đẹp thanh cao hơn giữa thiên nhiên u nhã, như thi sĩ Nguyễn Bính mô tả: "Thấp thoáng rừng mơ, cô hái mơ...".

Tháng Giêng, Hai với mưa phùn ẩm ướt qua đi. Tháng Ba, có nắng, lại xen những ngày gió mùa đông bắc cuối vụ và mưa rào, cũng vừa qua. Trên phố Hà Nội bắt đầu xuất hiện những người bán mơ. Nhớ cữ này, các bà, các chị mua mơ quả về ngâm đường để làm thứ si-rô giá bình dân mà thật ngon, có vị chua thơm thấm thía của làng quê Việt Nam, không chế phẩm si-rô hiện đại nào thay thế được. Mơ quả người quê bán nhiều ở các phố, có loại to mập nhưng cùi mỏng, vị chua không thấm, đó là mơ trồng nhiều ở các làng quê miền đồng bằng. Còn có loại quả thon chắc, cùi dày hạt nhỏ, vị chua ngon thấm đượm, ấy là mơ núi... Mơ núi đá vôi, cả rừng mơ trên những triền núi đá vôi, mới là đặc sản, mới là Nhị độ mai!

Mua được mơ núi chùa Hương hồi cuối mùa xuân, người ta ngâm với đường, nếu được thêm cả đường phèn thì càng quý. Ðến mùa hè, nó trở thành bình si-rô đặc biệt thơm ngon hương vị làng quê Việt Nam. Nhiều người cố tình quên bẵng cái bình "nước cốt mơ" ấy đi, một năm sau, nó trở thành một thứ "rượu vang" tuyệt hảo. Và, nếu uống thứ "rượu vang" đó vào những buổi mùa đông gió rét, dẫu không phải là thi sĩ, người ta vẫn nhớ đến Nhị độ mai ở Hương Sơn, nó đẹp như trong thơ Bà Huyện Thanh Quan: "Ngàn mai gió cuốn chim bay mỏi...".

* Riêng giống Mơ chấm son, khi chín, trên quả có chấm mầu đỏ như son, là quý nhất, là đặc sản của Hương Sơn. Mơ chấm son chính là giống mơ được người đời gọi là Thanh mai. Chao ơi, ngàn mai Hương Sơn, một năm nào đó, vào đợt mai nở hoa lần thứ nhất hay khi mai nở lần thứ hai, Chu Thần Cao Bá Quát đã đến đây, phải không? Và ông ấy đã vì vẻ đẹp lạ thường của Thanh mai trên sườn núi, trên cật núi mà viết nên câu thơ hay đến phi thường - Nhất sinh đê thủ bái mai hoa (Cả đời chỉ cúi đầu trước hoa mai), phải không?...