Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam do Quốc hội khóa XIII thông qua năm 2013 quy định:
- “Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam do Nhân dân làm chủ; tất cả quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân”.
- “Nhà nước bảo đảm và phát huy quyền làm chủ của Nhân dân; công nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm quyền con người, quyền công dân;”.
- “Đảng Cộng sản Việt Nam gắn bó mật thiết với Nhân dân, phục vụ Nhân dân, chịu sự giám sát của Nhân dân, chịu trách nhiệm trước Nhân dân về những quyết định của mình”.
- “Các cơ quan Nhà nước, cán bộ, công chức, viên chức phải tôn trọng Nhân dân, tận tụy phục vụ Nhân dân, liên hệ chặt chẽ với Nhân dân, lắng nghe ý kiến và chịu sự giám sát của Nhân dân;”.
Thực hiện Cương lĩnh và những điều quy định trong Hiến pháp, phát huy những thành quả đã đạt được trong lĩnh vực mở rộng dân chủ, những năm qua, Đảng, Nhà nước một mặt hoàn thiện những chính sách đã có, mặt khác tiếp tục đề ra nhiều chủ trương, chính sách mới nhằm phát huy hơn nữa quyền làm chủ, bảo đảm lợi ích của nhân dân; đề cao và cụ thể hóa vai trò giám sát của nhân dân trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, nhất là đối với hoạt động của các tổ chức đảng, cơ quan Nhà nước, cán bộ, đảng viên, công nhân, viên chức. Công tác dân vận của cả hệ thống chính trị có nhiều đổi mới cả về nội dung lẫn hình thức. Các cấp ủy Đảng, chính quyền các cấp đã tăng cường tiếp xúc, đối thoại với nhân dân, ban hành cơ chế tiếp dân và nhiều nơi việc tiếp dân đã đi vào nền nếp để kịp thời giải quyết những đơn từ khiếu nại, tố cáo của nhân dân, lắng nghe ý kiến của nhân dân...
Dân chủ trong Đảng, trong Quốc hội, Hội đồng nhân dân, trong Mặt trận và các tổ chức xã hội và trong Nhân dân tiếp tục được mở rộng và phát huy tốt hơn. Việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân được thực thi tốt hơn; nhiều hành vi vi phạm pháp luật được ngăn chặn và xử lý nghiêm minh.
Ý thức về quyền và nghĩa vụ công dân; năng lực làm chủ, tham gia giám sát và phản biện xã hội, tham gia xây dựng Đảng, chính quyền trong sạch, vững mạnh được nâng lên và phát huy.
Việc thực hiện Quy chế dân chủ ở cơ sở và pháp lệnh thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn cũng như công tác giám sát cộng đồng có nhiều tiến bộ.
Chủ tịch Hồ Chí Minh khi sinh thời thường nhắc nhở: “Muốn đoàn kết thực sự phải có dân chủ thực sự”.
Do dân chủ được mở rộng và có bước tiến bộ rõ nét cho nên khối đại đoàn kết toàn dân tộc trên nền tảng liên minh giữa giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức dưới sự lãnh đạo của Đảng tiếp tục được mở rộng và tăng cường nhằm thực hiện mục tiêu chung: dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh. Đây là nguồn sức mạnh, động lực chủ yếu và là nhân tố có ý nghĩa quyết định bảo đảm thắng lợi của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức thành viên đã phát huy tốt vai trò tập hợp, xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc, củng cố mở rộng tổ chức, phát triển hội viên, đoàn viên; tổ chức nhiều phong trào thi đua, nhiều cuộc vận động có hiệu quả thiết thực.
Vui mừng với những gì nhân dân ta đã phấn đấu gian khổ và giành được, song cũng thấy rõ một thực tế là nền dân chủ xã hội chủ nghĩa và sức mạnh đại đoàn kết dân tộc chưa được phát huy đầy đủ… Nhận thức về dân chủ trong một bộ phận cán bộ, đảng viên và nhân dân ta còn hạn chế; quyền làm chủ của nhân dân ở một số nơi, trên một số lĩnh vực còn bị vi phạm, có nơi, có vụ việc vi phạm nghiêm trọng, điển hình là các vụ “án oan thế kỷ”; có tình trạng lợi dụng dân chủ gây chia rẽ làm nội bộ mất đoàn kết, gây rối, ảnh hưởng đến trật tự, an toàn xã hội, an ninh quốc gia; tình trạng tách rời, thậm chí đối lập giữa dân chủ và kỷ cương pháp luật trong xây dựng và thực hiện dân chủ còn tồn tại ở nhiều nơi; có lúc, có nơi việc thực hiện dân chủ còn bị hạn chế hoặc mang tính hình thức; chủ trương quan điểm của Đảng về đại đoàn kết dân tộc, về quyền và lợi ích của các giai cấp, các tầng lớp nhân dân chưa được thể chế hóa đầy đủ thành pháp luật hoặc đã thể chế hóa nhưng chậm triển khai và thực hiện chưa nghiêm; công tác kiểm tra, đôn đốc chưa thường xuyên, giữa chủ trương và thực hiện còn một khoảng cách. Việc tuyên truyền, vận động tập hợp thu hút nhân dân tham gia các phong trào thi đua, các cuộc vận động yêu nước, nhân đạo, từ thiện của các đoàn thể còn hạn chế; hoạt động của Mặt trận và các tổ chức chính trị - xã hội chưa sâu sát nhân dân.
Những hạn chế, thiếu sót nêu trên là do nhiều nguyên nhân. Có nguyên nhân chủ quan và nguyên nhân khách quan.
Về khách quan: Nước ta đi lên chủ nghĩa xã hội không qua giai đoạn tư bản chủ nghĩa cũng có nghĩa là chúng ta bỏ qua “giai đoạn thực thi dân chủ tư sản” để tiến hẳn lên dân chủ xã hội chủ nghĩa. Đây cũng là một phương pháp “đi tắt, đón đầu” nhằm rút ngắn thời gian đau khổ cho giai cấp cần lao như những nhà sáng lập chủ nghĩa Mác- Lê-nin đã chỉ ra. Trong bối cảnh đó, khó khăn, bỡ ngỡ, vấp váp thậm chí sai lầm là điều khó tránh khỏi.
Nguyên nhân chủ quan là nguyên nhân trực tiếp và quyết định. Thiếu sót lớn nhất là sự lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng, quản lý điều hành của Nhà nước trên lĩnh vực phát huy nền dân chủ xã hội chủ nghĩa chưa tập trung kiên quyết, dứt điểm; kỷ luật, kỷ cương không nghiêm. Tổ chức thực hiện vẫn là khâu yếu; phẩm chất, năng lực của một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên, công chức, viên chức còn bất cập so với yêu cầu và nhiệm vụ được giao.
Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là ngọn cờ chiến đấu vì thắng lợi của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước, là định hướng cho mọi hoạt động của Đảng, Nhà nước, của cả hệ thống chính trị và nhân dân ta trong những thập kỷ tới. Để góp phần thực hiện thắng lợi Cương lĩnh, Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng đã đề ra mục tiêu, nhiệm vụ tổng quát phát triển đất nước 5 năm (2016- 2021) trong đó nhấn mạnh:
Tiếp tục phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa, bảo đảm tất cả quyền lực Nhà nước thuộc về nhân dân.
Đại hội Đảng lần thứ XII khẳng định "Mọi đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước phải xuất phát từ nguyện vọng, quyền và lợi ích chính đáng của nhân dân, được nhân dân tham gia ý kiến. Dân chủ phải được thực hiện đầy đủ, nghiêm túc trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Bảo đảm để nhân dân tham gia ở tất cả các khâu của quá trình đưa ra những quyết định liên quan đến lợi ích, cuộc sống của nhân dân". Tập trung xây dựng những văn bản pháp luật liên quan trực tiếp đến quyền làm chủ của nhân dân.
Tiếp tục chi tiết hóa, cụ thể hóa, nâng cao chất lượng các hình thức thực hiện dân chủ trực tiếp và dân chủ đại diện. Thực hiện quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân theo tinh thần Hiến pháp năm 2013, gắn quyền với trách nhiệm, nghĩa vụ, đề cao đạo đức xã hội.
Tiếp tục thực hiện tốt Quy chế dân chủ ở cơ sở và pháp lệnh thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn.
Đảng và Nhà nước xây dựng và ban hành cơ chế, chính sách bảo đảm và bảo vệ quyền con người, quyền công dân.
Thể chế hóa và thực hiện tốt phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, giám sát”.
Để thực hiện dân chủ trong xã hội, trước hết phải bảo đảm thực hiện tốt dân chủ trong Đảng. Vì Đảng là hạt nhân để phát huy đầy đủ dân chủ trong xã hội.
Đảng yêu cầu Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân nâng cao vai trò chủ động, sáng tạo trong việc tuyên truyền, vận động nhân dân phát huy quyền làm chủ để thực hiện tốt Quy chế giám sát và phản biện xã hội; Quy định Mặt trận Tổ quốc các tổ chức chính trị - xã hội và nhân dân tham gia góp ý xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền; Quy định về giám sát đảng viên là cán bộ thuộc diện Bộ Chính trị, Ban Bí thư quản lý và các quy định, quy chế khác.
Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XII chỉ rõ "Phát huy dân chủ phải gắn liền với kỷ cương, tăng cường pháp chế, đề cao trách nhiệm công dân, đạo đức xã hội. Phê phán những biểu hiện dân chủ cực đoan, dân chủ hình thức. Xử lý nghiêm minh những hành vi lợi dụng dân chủ làm mất an ninh, chính trị, trật tự an toàn xã hội và những hành vi vi phạm quyền dân chủ và quyền làm chủ của nhân dân".
Quán triệt sâu sắc lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong bài “Dân vận”:
“Nói tóm lại, quyền hành và lực lượng đều ở nơi dân”
Phát huy tốt dân chủ xã hội chủ nghĩa, khơi dậy được sức mạnh tiềm tàng và vô tận trong dân, chúng ta nhất định xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.
