Cửa ô Hà Nội qua những chặng đường lịch sử

Chuyện về một số cửa ô

Ô Cầu Giấy

Tư liệu của Trung tâm Lưu trữ Quốc gia 1 cho biết, qua bao biến động của lịch sử cùng với những tác động của người Pháp trong quá trình quy hoạch Hà Nội vào cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, các cửa ô Hà Nội đã dần bị phá hủy, trong đó phải kể đến việc người Pháp quy hoạch xây dựng quanh khu vực ô Cầu Giấy và phá bỏ cửa ô này vào năm 1893.

Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Vĩnh Phúc, Ô Cầu Giấy là một cửa ô xẻ qua tòa thành đất bao quanh khu đông dân cư ở phía Tây kinh thành Thăng Long. Vị trí Cửa ô này thuộc làng Thanh Bảo nên có tên là Ô Thanh Bảo. Từ thế kỷ XIX để thuận tiện cho giới kinh doanh giấy ở trong nội thành nên dân làng giấy ở Yên Hòa đã dựng ở cửa ô những cái lán bày giấy để bán thường gọi là những cái cầu hàng giấy. Do đó tên cửa ô Thanh Bảo cũng gọi là cửa ô Cầu Giấy. Chữ Cầu ở đây là cầu bán hàng (cầu chợ) chứ không mang nghĩa là cây cầu bắc qua sông. Vị trí ô Cầu Giấy là ở chỗ bến xe ô tô Kim Mã (bến này đã bị bỏ đi từ khi có bến xe Mỹ Đình) là giao điểm của phố Sơn Tây và phố Nguyễn Thái Học ngày nay.

Số phận thăng trầm của cửa ô Cầu Giấy thực sự bắt đầu khi mà chính quyền Hà Nội muốn tìm một khu đất đủ rộng và phù hợp để quy hoạch nghĩa trang người Âu. Trong cuộc họp ngày 27/6/1891, Hội đồng thành phố Hà Nội đã quyết định lựa chọn một khu đất rộng gần ngay cửa ngõ Sơn Tây (tức ô Cầu Giấy) để làm khu nghĩa địa này:

Theo thời gian, cửa ô Cầu Giấy xuống cấp nghiêm trọng, có nguy cơ bị đổ, nguy hiểm cho người dân hàng ngày qua lại, cơ quan chuyên chuyên môn đã đề nghị Thành phố phá bỏ cửa ô này.

Ô Quan Chưởng

Ô Quan Chưởng là di tích cửa ô duy nhất còn lại cho đến ngày nay. Cổng xây có vọng lâu được canh gác và kiểm soát cẩn mật để giữ an ninh cho khu phố buôn bán bên trong. Hiện cửa ô còn nguyên lối tam quan với cửa chính và hai cửa phụ hai bên, trên nóc cửa chính có vọng lâu, tường phía trái cửa chính có gắn một tấm bia đá do Tổng đốc Hoàng Diệu cho đặt năm 1881 ghi lệnh cấm người canh gác không được sách nhiễu nhân dân mỗi khi qua lại cửa ô. Cửa ô được xây theo lối tam quan, với biển đề chữ Hán “Đông Hà môn”.

Cửa ô này được xây năm 1817 trên nền đình Thanh Hà được di dời (theo nhà nghiên cứu Nguyễn Trương Quý), Còn theo một số tài liệu khác, Ô Quan Chưởng được xây dựng từ thời Lê, năm Cảnh Hưng thứ 10 (1749), và là cửa ô cuối cùng còn sót lại của thành Thăng Long cũ.

Thời xưa, ô Quan Chưởng nằm trên đường từ trong thành phố đi ra bờ sông, thuộc địa phận phường Đông Hà, tổng Hậu Túc (sau đổi là Đồng Xuân), huyện Thọ Xương cũ. Từ cửa ô ra đến bờ sông Hồng là con đường dài tám chục mét. Phía ngoài cửa ô trước kia coi như đất ngoại thành. Ngày nay, Ô Quan Chưởng nằm ở đầu phố Hàng Chiếu, quận Hoàn Kiếm, gần chân cầu Chương Dương.

Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Vinh Phúc, có tới ba giả thuyết khác nhau về tên gọi:
1. Có Quan Chưởng ấn lập dinh gần cửa ô.
2. Có Quan Chưởng cơ đóng ở gần cửa ô.
3. Có Quan Chưởng cơ hy sinh khi chống Pháp năm 1873.

Ông Dương Ngọc Sán, 81 tuổi, sống trên phố Hàng Khoai, quận Hoàn Kiếm, cũng là một trong những người có nhiều năm sống ở gần Ô Quan Chưởng và có nhiều kỷ niệm gắn bó với địa danh này.

Ông Sán chia sẻ, bản thân mình khá may mắn khi được chứng kiến thời khắc đoàn quân giải phóng tiến về giải phóng Thủ đô trong ngày 10/10/1954.

Ông nhớ lại: “Khi ấy, tôi mới ở tuổi thiếu nhi. Ngôi nhà cũ của tôi nằm trên đường Phố Huế. Chính vì thế, tôi đã có được tận mắt nhìn thấy các chiến sĩ quân đội của chúng ta tiến vào đường phố Hà Nội vào thời khắc đó. Dù còn nhỏ, nhưng tôi nhớ cảm giác lúc đó rất hào hứng. Tôi, bạn bè, người thân của mình thấy các anh bộ đội, xe của quân đội đi qua thì ùa ra reo hò mừng rỡ. Người dân đổ ra đón đoàn quân tiến về Hà Nội rất đông”.

Và cũng như một cơ duyên, khi ông Sán đã sống gần Ô Quan Chưởng gần 65 năm, chứng kiến bao nhiêu thăng trầm, phát triển của cuộc sống và con người ở đây. Nhớ lại, vào những năm 60 của thế kỷ trước, khu vực này khá vắng vẻ. Trên phố Trần Nhật Duật gần Ô Quan Chưởng lúc đó chỉ có rất ít cửa hàng, với một vài hãng nước mắm nổi tiếng như nước mắm Vạn Vân, cửa hàng bán muối. Trong cuộc chiến tranh phá hoại miền bắc của Mỹ diễn ra từ năm 1965-1973, địa bàn gần Ô Quan Chưởng cũng là khu vực trọng điểm bị đánh phá do Mỹ liên tục quần đảo cầu Long Biên khá dữ dội. Nhiều dãy phố ở đây đã ở trong tình trạng “vườn không nhà trống”, người dân phải đi sơ tán hết.

Từ thời kỳ đổi mới năm 1986 trở đi, phố xá ở đây trở nên nhộn nhịp hơn bởi sự phát triển theo nhu cầu của đời sống xã hội. “Dù cuộc sống có nhiều thay đổi, nhưng dấu tích Ô Quan Chưởng vẫn được gìn giữ tốt”, ông Sán nhận xét.