Để có góc nhìn rõ hơn về những thách thức của các tòa soạn báo chí trước yêu cầu đổi mới và phát triển - giữ vững tiêu chí chuyên nghiệp, hiện đại và nhân văn trong bối cảnh hiện nay, cũng như vai trò, trách nhiệm đạo đức của người làm báo trước các vấn đề xã hội, phóng viên Báo Nhân Dân có cuộc trao đổi với ông Nguyễn Thanh Lâm - Cục trưởng Báo chí, Bộ Thông tin và Truyền thông.
TIẾP CẬN CÁI MỚI PHẢI DỰA TRÊN GIÁ TRỊ CỐT LÕI
Phóng viên (PV): Thưa Cục trưởng, với tư cách là người đứng đầu một cơ quan quản lý, ông có thể đánh giá chung về sự phát triển của báo chí Việt Nam trước xu hướng chiếm lĩnh của những phương tiện, nền tảng truyền thông khác hiện nay. Thách thức đặt ra đối với báo chí để theo kịp thị hiếu, nhu cầu của độc giả?
Ông Nguyễn Thanh Lâm (NTL): Chúng ta đang ở trong thời đại mà tất cả mọi người đều có thể tham gia vào không gian truyền thông, ai cũng có thể là nguồn phát thông tin. Truyền thông gắn liền với công nghệ mang lại nhiều cơ hội cho người dùng và lợi ích cho xã hội. Tất nhiên đi kèm với đó là thách thức.
Thách thức lớn nhất là cơ quan báo chí phải định vị lại mình. Chúng ta cần có cách tiếp cận khác để tồn tại và phát triển. Giá trị cốt lõi của báo chí bao gồm rất nhiều tiêu chí như thông tin nhanh, chính xác, nhân văn... Nhưng bây giờ vai trò thông tin nhanh thì mạng xã hội và các phương thức truyền thông khác ít nhiều đã lấn lướt. Vậy báo chí phải tập trung vào chất lượng thông tin, giá trị của thông điệp, của những góc nhìn.
Ở đây chúng ta vẫn gặp giá trị phổ quát của báo chí, đó là hướng tới tính nhân văn, mang lại những giá trị nhân văn cho xã hội. Dù thời buổi nào, công nghệ phát triển đến đâu thì đó vẫn là giá trị cốt lõi. Nếu như nền báo chí nói chung và mỗi một cơ quan báo chí nói riêng có cách tiếp cận dựa trên giá trị cốt lõi ấy, tin vào và biết cách bảo vệ nó thì vẫn có cơ hội phát triển.
PV: Theo đánh giá của ông thì các cơ quan báo chí của Việt Nam hiện nay có định vị được trong biển cả mênh mông các phương tiện và nền tảng thông tin hay không? Có những tờ báo vì lý do phục vụ nhu cầu của độc giả, đã trở thành tầm thường hóa, "lá cải hóa". Một mặt thì phía cơ quan quản lý nhìn thấy báo chí không có cơ hội đi lên, nhưng mặt khác, các tờ báo đó lại thỏa mãn với mục tiêu của mình, là hút nhiều người đọc để quảng cáo. Như thế có phải họ đang tự hạ thấp mình không? Cơ quan quản lý sẽ định hướng thế nào cho những hiện tượng như thế?
NTL: Đầu tiên nhìn bức tranh rộng thì rõ ràng phải thừa nhận Việt Nam có đặc thù là nền báo chí cách mạng, được sự quan tâm đặc biệt của hệ thống chính trị, của Đảng, Nhà nước, xã hội. Vai trò của cơ quan báo chí nói chung rất quan trọng, và báo chí cách mạng không thể không tìm được hướng đi đúng cho mình. Thực tế, những người làm báo, những cơ quan báo chí lớn vẫn đang thực hiện hướng đi đúng đắn.
Còn ở vế kia, đúng là trước sự phát triển của công nghệ, người đọc báo bị chi phối bởi rất nhiều nguồn thông tin được đẩy đến cho họ theo thuật toán (Algorithm). Hiện nay, thế mạnh chạy theo hay là kiểm soát thói quen người dùng không nằm trong tay các cơ quan báo chí mà là các nền tảng công nghệ, chủ yếu của nước ngoài. Vấn đề là thói quen người đọc thay đổi tác động ngược trở lại đến cơ quan báo chí. Cơ quan báo chí sống bằng quảng cáo, phải dựa vào số lượng người đọc nên nhiều lúc bị sa đà vào phương pháp viết tin, chọn đề tài, giật tít "câu view".
Rõ ràng chúng ta thấy đó là xu hướng lệch chuẩn và tầm thường hóa một phần thông tin trên báo chí. Những thông tin bị chi phối bởi thị hiếu nhất thời trên mạng xã hội, sau đó làm khuếch đại, lan tỏa, thực chất chỉ câu view, làm mất thời gian mà không mang lại năng lượng tích cực cho người đọc. Và như vậy có tình trạng một bộ phận cơ quan báo chí bị cuốn theo vòng xoáy bất tận không biết điểm dừng.
Thêm một nguyên nhân nữa là sự tác động qua lại giữa cơ quan báo chí và công ty truyền thông khi hợp tác liên kết sản xuất nội dung, hoặc những công ty sở hữu trang thông tin điện tử. Rõ ràng có những lúc công ty truyền thông chi phối sự lựa chọn đề tài của báo chí, làm cho cơ quan báo chí dần lệch hướng khỏi tôn chỉ mục đích, sứ mệnh của mình.
Thời gian qua, thông qua công tác kiểm tra, xử lý, các cơ quan quản lý đều đã phát hiện, chấn chỉnh hiện tượng này, và đến thời điểm này có thể nói thông điệp về việc phải chấm dứt câu view lệch chuẩn là đã rất rõ ràng. Và các cơ quan báo chí có thực trạng đó cho đến giờ này cơ bản đã chấm dứt.
ÐẠO ÐỨC LÀ "LUẬT PHÁP NỘI TÂM"
PV: Vâng, với những nhà báo giỏi nghề thì có lẽ họ luôn biết ranh giới giữa đưa tin sự thật và tính nhân văn, họ có những quy tắc riêng, hoặc đủ nhạy cảm trong những tình huống mô tả nỗi đau, sự yếm thế, hoặc sai lầm của người khác. Tuy nhiên, với một nền báo chí chuyên nghiệp thì phải quy định rõ ràng chứ không phải chỉ trông chờ vào "cảm giác" của cá nhân hay là nhận thức của một tòa soạn. Vậy cơ quan quản lý đã có quy định như thế hay chưa?
NTL: Nếu phải để nhà nước đứng ra quy định những việc đó một cách quá chi tiết để báo chí làm theo thì thật ra đó là điều đáng buồn cho nghề báo. Những người làm báo lâu năm chắc chắn đã tự đề ra và giữ được cho mình một số giới hạn, thậm chí có những quy tắc tự áp dụng trong chính bản thân mỗi người. Bác Hồ từng nói đơn giản rằng viết báo đầu tiên phải xác định viết cho ai và viết để làm gì. Người "thư ký của thời đại" thì mục đích khi viết lách phải rõ ràng, chứ không phải kể câu chuyện một cách hoàn toàn vô trách nhiệm mà nhân danh vì đó là sự thật. Từ đó dẫn đến những tổn thất ngoài ý muốn, như vậy là vi phạm nguyên tắc của của nghề - đó là tính nhân văn.
Theo tôi vấn đề này nên tiếp cận dưới góc độ đạo đức nghề nghiệp.
Chỉ có điều chúng ta đang sống trong một thời đại mà mọi thứ dễ dàng được phơi bày và lan tỏa trên không gian mạng, cho nên đi làm báo thời buổi này không phải chỉ có vấn đề ý thức đạo đức hay nguyên tắc mơ hồ, mà đi kèm theo hành trang nghề nghiệp sẽ còn là một số kiến thức, kỹ năng cụ thể để không sơ sẩy.
TÌM HIỂU ÐẾN CÙNG SỰ THẬT CHÍNH LÀ NHÂN VĂN
PV: Liệu có một con đường hay kim chỉ nam nào cho người làm báo luôn muốn đào sâu tìm hiểu sự thật nhưng lại không sai lệch đích đến cho vấn đề nhân văn không? Chúng ta đang nói về bảo vệ những quyền con người nhưng có những vấn đề lớn hơn của một đất nước, thí dụ như bảo vệ nền kinh tế, khoa học, y tế... tránh khỏi những "tổn thất ngoài mong muốn" do đôi khi từ những sai sót nhất thời... Có sự giúp đỡ nào từ cơ quan quản lý để nhà báo và các cơ quan báo chí nhận ra?
NTL: Đi tìm sự thật vẫn là mục đích tối thượng của người làm báo. Vấn đề là sự thật nếu dễ tìm như thế thì ai cũng làm được. Người làm báo đi tìm sự thật đòi hỏi phải có những kỹ năng đặc biệt, phải biết dừng lại, đào sâu phân tích, tìm hiểu. Tìm hiểu cho đến cùng sự thật chính là nhân văn.
Trước sự chi phối, tác động bởi nhiều nguồn thông tin, nhà báo có thể bị những định kiến trước khi tìm hiểu sự việc, và quá trình đi tìm sự thật nếu không cẩn thận thì sẽ sa vào việc tìm cách chứng minh định kiến của mình là đúng. Điều đó rất nguy hiểm. Có hai vấn đề, một là khả năng bị chi phối bởi quan điểm của người chung quanh và sau đó trở thành quan điểm của mình, hoặc là theo một luồng quan điểm nào đấy đang lấn lướt, việc đi ngược lại là một rủi ro không phải nhà báo nào cũng đủ bản lĩnh vượt qua. Thứ hai, nhà báo kể câu chuyện đến mức nào để đạt được mục tiêu mang lại cái tốt cho xã hội, điều chỉnh cái sai mà không gây ra những tổn thất ngoài ý muốn.
Có nhiều doanh nghiệp, tổ chức, công dân viết đơn gửi đến cơ quan quản lý phàn nàn về một số bài báo, cơ quan báo chí. Không chỉ họ phàn nàn về viết đúng hay sai sự thật mà vì dùng những từ ngữ ác ý quy chụp tội danh, như thể muốn đưa họ vào tù. Điều đó đặt ra câu hỏi tại sao người làm báo lại tự trao cho mình sứ mạng của quan tòa, báo chí trở thành cơ quan điều tra kết luận đúng sai? Như vậy mình đã vượt quá chức phận.
PV: Với những quy định hiện nay trong Luật Báo chí và quy tắc đạo đức của Hội Nhà báo Việt Nam, nếu có những vi phạm thì hành lang pháp lý đã đủ chế tài xử lý chưa, thưa ông?
NTL: Về luật và những quy định đạo đức nghề nghiệp do Hội Nhà báo ban hành là đủ rồi. Bây giờ chỉ là làm. Khi làm phải phân chia việc rõ. Ở nước ta có Ban Tuyên giáo Trung ương là cơ quan chỉ đạo, Bộ Thông tin và Truyền thông là cơ quan quản lý và Hội Nhà báo là tổ chức nghề nghiệp của người làm báo, là diễn đàn sinh hoạt nghề nghiệp, có chức năng kết luận những vấn đề liên quan đến đạo đức nghề nghiệp. Hội có quy định 10 điều về đạo đức nghề nghiệp của người làm báo Việt Nam.
Chúng tôi trông chờ Hội Nhà báo Việt Nam đưa ra hướng dẫn cụ thể để hòa nhập với chuẩn mực chung báo chí thế giới về phương diện đạo đức nghề nghiệp. Có những vụ việc không chỉ dừng lại ở đào tạo, hướng dẫn mà phải xử lý, để nhìn thấy mà tránh. Bởi nếu hằng ngày, hằng giờ thấy biểu hiện vi phạm đạo đức nghề nghiệp đầy rẫy trên mặt báo nhưng nhiều người coi là bình thường, thì điều đó sẽ dẫn đến hệ quả xấu.
Xử lý là biện pháp cuối cùng nhưng nếu không xử lý thì không ai biết đó là sai. Nếu biết sai mà không làm gì thì ai cũng không biết điểm dừng. Điều đó từ hội nghề nghiệp đến cơ quan báo chí đều cần lưu tâm. Một tòa soạn chuyên nghiệp phải có bộ quy tắc nghề nghiệp riêng.
Nói về nền báo chí nhân văn thì không thể cơ quan quản lý phải đi làm mọi việc chấn chỉnh đạo đức. Hội Nhà báo là tổ chức phù hợp nhất để làm điều này.
PV: Ông có kinh nghiệm gì từ quản lý báo chí của thế giới trong việc giám sát và định hướng cho những tiêu chí hoạt động của nghề báo với mục tiêu hiện đại và tính chất nhân văn?
NTL: Tôi quan sát thấy nhiều báo điện tử nước ngoài có cái hay là đọc báo phải trả tiền. Thí dụ app tờ The Economist của Anh, một năm thu hơn 8 triệu đồng cho một thuê bao, nhưng một ngày chỉ cho đọc 8-10 bài, không cần mình đọc nhiều. Nhưng có bài đầu tư công sức, chi phí sản xuất lên tới 150 nghìn USD/bài.
Vấn đề tôi muốn nói ở đây là, khó đòi hỏi nền báo chí phải làm đủ mọi thứ nếu nguồn lực hạn chế. Nhà nước đầu tư cho báo chí một phần, còn hiện nay báo chí thiếu nguồn lực từ sự đóng góp của người đọc. Không thể phục vụ tốt nếu độc giả không cam kết trả tiền. Đây là thách thức lớn. Nhiều báo in giảm lượng phát hành nhưng chưa dám bước sang cuộc chơi mới, đề nghị bạn đọc trả tiền khi đọc báo điện tử. Thực tế một số tòa soạn thử nghiệm phiên bản điện tử có thu phí đều chưa mấy khả quan.
Về mối quan hệ biện chứng giữa vật chất và ý thức, nếu bỏ một vế, có thể hô khẩu hiệu báo chí phải có trách nhiệm xã hội nhưng phải hỏi xã hội có trách nhiệm ngược lại để báo chí phục vụ mình tốt hơn không.
Như vậy, để hoàn thành bức tranh về trách nhiệm xã hội, tính hiện đại, chuyên nghiệp và nhân văn của báo chí lại thiếu mảnh ghép cuối cùng quan trọng, đó là trách nhiệm từ phía bạn đọc.
PV: Vâng, xin cảm ơn Cục trưởng về cuộc trao đổi!
Không phải mọi thứ đều luật hóa được, luật chỉ ra những hành vi bị cấm, tức là luật là "được và không được", còn đạo đức ở chừng mực nào đó là "nên và không nên". Ðạo đức là "luật pháp nội tâm" để mình biết làm những gì nên làm, những ranh giới không được phép vượt qua.
