Vậy chế độ trách nhiệm chính trị là gì? Xin phân tích từ một thí dụ cụ thể là Dự án xe buýt BRT của Hà Nội.
Tháng 7/2021, Thanh tra Chính phủ đã có kết luận về một số sai phạm của Dự án BRT của Hà Nội và khẳng định dự án này chưa đạt hiệu quả như mong đợi.
Như vậy, có hai vấn đề đặt ra đối với Dự án BRT: có sai phạm, không đạt hiệu quả. Xử lý trách nhiệm của những người để xảy ra sai phạm không khó, của những người đã quyết định triển khai một dự án không đạt hiệu quả khó hơn rất nhiều. Chế độ trách nhiệm đối với những người để xảy ra sai phạm trong quá trình triển khai Dự án BRT là chế độ trách nhiệm pháp lý; đối với những người quyết định triển khai một dự án kém hiệu quả như BRT là chế độ trách nhiệm chính trị.
Mặc dù, chế độ trách nhiệm pháp lý vẫn có thể được áp đặt cho những người đã ban hành quyết định triển khai Dự án BRT, nếu những người này nhận hối lộ để quyết định một dự án như vậy. Trong trường hợp này, việc áp đặt chế độ trách nhiệm là dễ dàng vì hành vi vi phạm pháp luật đã xảy ra và hoàn toàn có thể chứng minh được. Vấn đề sẽ phức tạp hơn nhiều, khi Dự án được quyết định triển khai chỉ vì những người ban hành quyết định không đủ giỏi hoặc không thấy trước hết bối cảnh kinh tế-xã hội của thành phố. Trong trường hợp này, chế độ trách nhiệm chính trị cần phải được áp đặt.
Chế độ trách nhiệm chính trị thường được áp đặt thông qua Quốc hội hoặc Hội đồng nhân dân (HĐND). Ở nước ta, hai hình thức cơ bản để áp đặt chế độ trách nhiệm này là lấy phiếu tín nhiệm và bỏ phiếu tín nhiệm. Lấy phiếu tín nhiệm được tiến hành định kỳ, thông thường vào giữa nhiệm kỳ. Bỏ phiếu tín nhiệm được tiến hành khi có 20% các đại biểu Quốc hội hoặc HĐND đề nghị. HĐND thành phố Hà Nội có thể bày tỏ sự tín nhiệm đối với các quan chức đã thúc đẩy và quyết định việc triển khai Dự án BRT vào giữa nhiệm kỳ hoặc theo đề nghị của 20% các đại biểu. Tất nhiên, lấy phiếu tín nhiệm, bỏ phiếu tín nhiệm là một quy trình chính trị. Trong trường hợp bỏ phiếu tín nhiệm, các quan chức có liên quan sẽ được quyền giải trình trước HĐND tại sao họ quyết định triển khai một dự án như vậy. Họ cũng có thể phản biện lại kết luận của Thanh tra về việc Dự án không đạt hiệu quả mong đợi bằng những số liệu và phân tích của mình. Cuối cùng, quan trọng là với những giải trình như vậy, họ có thuyết phục được và có còn được các đại biểu HĐND tín nhiệm hay không. Nếu kết quả bỏ phiếu cho thấy họ bị bất tín nhiệm (có dưới 50% số phiếu tín nhiệm) thì buộc lòng phải từ chức. Nếu ngược lại, họ vẫn được tiếp tục giữ chức vụ của mình. Đối với chế độ trách nhiệm chính trị, người ta không chỉ căn cứ vào chuyện đúng hay sai, mà còn căn cứ được tín nhiệm hay không để quyết định.
Chế độ trách nhiệm chính trị cũng có thể được xác lập ở mức độ nhẹ hơn. Đó là việc HĐND có thể chất vấn và ban hành nghị quyết phê bình, nhắc nhở các quan chức đã ban hành quyết định. Nếu một nghị quyết như vậy được thông qua, thì các quan chức có liên quan sẽ khó còn đủ uy tín để tiếp tục nắm giữ chức quyền của mình. Và thông thường đây là sức ép quan trọng để họ từ chức.
Rất tiếc, ở nước ta việc Quốc hội, HĐND bỏ phiếu tín nhiệm các quan chức đã được quy định, nhưng thủ tục bỏ phiếu tín nhiệm còn rất khó khăn, nên trên thực tế, việc này chưa triển khai được. Để Quy định 41-QĐ/TW của Bộ Chính trị nhanh chóng đi vào cuộc sống, nên chăng cần tháo gỡ những khó khăn về thủ tục để việc bỏ phiếu tín nhiệm và thông qua nghị quyết phê bình, nhắc nhở có thể được triển khai dễ dàng hơn ở Quốc hội và HĐND các cấp.
