Sách bản đặc biệt - Từ tích chữ tới tích trữ

Kỳ 2: Bản đặc biệt thời trăm hoa đua nở

Không dễ để sở hữu một phiên bản sách đặc biệt . Nguồn ảnh: HOÀNG TÙNG
Không dễ để sở hữu một phiên bản sách đặc biệt . Nguồn ảnh: HOÀNG TÙNG

Tháng 8/2019, trong vòng 90 giây, nhà sách Đông A đã bán hết 100 bản đặc biệt cuốn tiểu thuyết “Những ngôi sao Eger” của nhà văn Hungary Gárdonyi Géza (dịch giả Lê Xuân Giang chuyển ngữ) trên fanpage Facebook. Phiên bản đặc biệt được bán với giá 1 triệu đồng, được nghệ nhân Nguyễn Đức Khuynh và các cộng sự đóng bìa cứng thủ công. Sách có kèm chữ ký của dịch giả và nghệ nhân đóng sách cùng triện của đơn vị phát hành.  

Có thể nói kỷ lục phát hành này đã đánh dấu sự nở rộ trở lại của trào lưu làm sách đặc biệt trong giới xuất bản ở nước ta.

Sự trở lại của một thú phong lưu 

Năm 2005, khi phát hành tuyển tập “Văn mới 5 năm đầu thế kỷ” do nhà văn Hồ Anh Thái tuyển chọn, bên cạnh bản phổ thông, Đông A còn làm 100 cuốn đặc biệt in trên giấy chất lượng cao. Tuyển tập bao gồm 41 truyện ngắn của 41 tác giả. Lúc đó, Giám đốc Công ty cổ phần Văn hóa Đông A là họa sĩ Trần Đại Thắng đã cất công rong ruổi khắp bắc nam, đi gặp từng tác giả để xin chữ ký “tươi” cho 100 ấn bản. Nhiều người cho rằng, bản đặc biệt năm ấy đã tập hợp đủ chữ ký của 41 tác giả trong sách, nhưng theo nhà báo Yên Ba, trên thực tế, chỉ có 39 chữ ký. Hai chữ ký còn thiếu là của nhà văn Nguyễn Quí Đức (nhà văn Việt kiều sống ở Mỹ) và nhà văn Đoàn Lê (thời gian đó đang công tác tại Áo). Đó là giai đoạn mở đầu trở lại cho những bản sách đặc biệt. 

Trước đó, vào đầu những năm 2000, lác đác có một số đơn vị làm sách như Công ty sách Phương Nam, Nhà xuất bản Trẻ, Nhà xuất bản Giáo dục, Nhà xuất bản Tri thức có ra mắt một số ấn bản bìa cứng, có áo ôm. Tuy nhiên, ngoài sự khác biệt về bìa sách - một trong những tiêu chí đầu tiên về bản đặc biệt, chưa bàn tới khâu mỹ thuật, trình bày, phần ruột sách của các ấn phẩm này không khác gì với bản thường. Phải đợi tới “Văn mới” thì những ấn phẩm tiệm cận các tiêu chí rõ ràng của thời xưa về bản đặc biệt mới thật sự trên đường trở lại. 

Năm 2006, Công ty cổ phần Văn hóa và Truyền thông Nhã Nam đã ra mắt tới hai ấn bản đặc biệt: một là cuốn “Mặt trời nhà Scorta” của Laurent Gaudé (do dịch giả Dương Tường dịch); và hai là cuốn “Đường du mục” của Didier Daeninckx (do Bằng Nguyên dịch). Ở trang bản quyền (trang 2) của tác phẩm, Nhã Nam ghi rõ thông tin liên quan như về số lượng, đánh số từ bao nhiêu đến bao nhiêu, có triện son hay không, chất liệu giấy ra sao…

Và kỷ lục 90 giây bán sách của nhà sách Đông A năm 2019 đã cho thấy sự trở lại của thú chơi sách ngày nào. Giữa những lời than vãn về văn hóa đọc, số lượng sách ít ỏi mà người Việt đọc/mua mỗi năm… xuất hiện trên các phương tiện thông tin đại chúng, việc những cuốn sách S100 cháy hàng sau ít phút mở bán dường như đã trở thành một cú huých. Một cú huých cho văn hóa đọc hay không thì cần một thời gian nữa để quan sát, nhưng chắc chắn hiện tượng này đã tác động mạnh mẽ tới giới xuất bản nước nhà. 

Bên cạnh những “gương mặt thân quen” là Đông A và Nhã Nam, hàng loạt các nhà sách khác như Tao Đàn, Thái Hà, Phanbook, Omega Plus… cũng đã góp mặt vào đường đua, khiến thị trường sách thêm phần sôi động. Khi ấn bản đặc biệt trở thành cuộc chơi giữa các đơn vị làm sách, hàng loạt các cuốn sách được in ấn đẹp mắt đã ra đời. Tuy nhiên, tiêu chí về bản đặc biệt cũng mỗi nhà một khác. Các ấn bản S100 của Đông A, mặc dù có giá cao hơn hẳn, vẫn làm đẹp lòng độc giả khi chú trọng vào khâu mỹ thuật và chất liệu. Sách có bìa cứng thủ công, sau này là bìa da công nghiệp, được thiết kế riêng với ký tự và hoa văn ép nhũ. Ruột sách thường được in hai mầu trên giấy định lượng 100 gsm, còn mép sách được phun nhũ hoặc mạ kim loại. Phần tranh minh họa cũng do nhiều họa sĩ tên tuổi đảm nhiệm. Trong khi đó, chất liệu để làm bản đặc biệt của Nhã Nam không quá cầu kỳ nhưng công ty sách này lại gây chú ý nhờ việc làm S100 một cách có hệ thống. Chẳng hạn, bộ “Việt Nam Danh tác” có 15 cuốn ấn bản bìa da, có hộp đựng. Giá thành các ấn bản này cũng tương đối mềm, dao động từ 300.000 đến 500.000 đồng, phù hợp với túi tiền của số đông độc giả. 

Sách bản đặc biệt - Từ tích chữ tới tích trữ -0
 Trang đầu của một cuốn sách bản đặc biệt S10 của nhà sách Đông A.

Khi bản đặc biệt không còn đặc biệt

Vậy là khi nhà nhà làm bản đặc biệt, người người làm bản đặc biệt thì việc trên thị trường xuất hiện những bản đặc biệt không có gì… đặc biệt là chuyện thường tình. Hình thức phổ biến nhất vẫn là ấn bản giới hạn có bìa cứng. Nếu chỉ tính đến tiêu chí “khác với bản phổ thông” thì đây có thể coi là bản đặc biệt. Tuy nhiên, với nhà sưu tầm hoặc độc giả khó tính thì điều này là chưa đủ. Nhà sưu tầm Vũ Hà Tuệ cho rằng: “Muốn làm được một ấn bản đặc biệt đạt các tiêu chuẩn thẩm mỹ, hấp dẫn được người sưu tầm thì người làm sách cần phải hiểu rõ khái niệm và quy cách thế nào là ấn bản đặc biệt, thế nào là ấn bản giới hạn, thế nào là ấn bản bìa cứng có chữ ký… Gần đây, còn xuất hiện trường hợp bản in giới hạn bìa cứng, có đánh số. Loại này khác so với bản thường ở chỗ có bìa cứng, có ghi số thứ tự và chữ ký tác giả, còn chất liệu giấy và hình thức dàn trang thì y hệt. Loại bản giới hạn kiểu này tôi chỉ mới thấy ở Việt Nam. Tuy nhiên, có thể hiểu theo kiểu tích cực là đó là sự sáng tạo của ta thì cũng được”.

Thậm chí, thị trường đã phát sinh nhiều hình thức biến tướng như “hô biến” sách ế thành bản đặc biệt thông qua việc đóng bìa da, thêm dấu triện. Việc tuyển chọn nội dung cho các ấn bản này cũng có phần sơ sài. Nếu như trước kia, ấn bản đặc biệt chỉ dành cho các tác phẩm kinh điển, có giá trị của Việt Nam cũng như thế giới thì giờ đây, gần như mọi thứ đều được các đơn vị làm sách đưa vào tầm ngắm để làm bản đặc biệt. Nói như nhà sưu tầm Từ Xuân Minh, “Có những cuốn có bản đặc biệt nhưng nội dung thì thú thật chẳng đâu vào đâu cả. Những sách này, có bản đặc biệt có khi còn phản tác dụng”. Chưa kể, có những ấn phẩm vẫn có “sạn” khi để “lọt lưới” lỗi văn bản hoặc lỗi dịch thuật, khiến cái tên “ấn bản đặc biệt” trở thành một tấm áo quá rộng mà bản thân đơn vị làm sách cũng loay hoay, không biết phải gồng mình sao cho vừa vặn?

“Sàn sách” như sàn chứng khoán

Khi nhu cầu của đời sống không còn là ăn no mặc ấm mà là ăn ngon mặc đẹp thì sách, dĩ nhiên, cũng phải trong quá trình ngày một hoàn thiện cả về nội dung lẫn hình thức. Sách giờ đây không chỉ để đọc mà còn để trưng bày, như một tác phẩm nghệ thuật, thậm chí để… tích trữ, đầu cơ. Nhiều người nói vui rằng chơi sách S100 giống như chơi chứng khoán nhưng có vẻ an toàn hơn. Bởi nếu chẳng may “vỡ bong bóng” thì thiệt hại cũng ở ngưỡng chấp nhận được, không đến mức mất nhà, mất xe. Hơn nữa, đây cũng là quy luật tất yếu của thị trường khi cầu lớn hơn cung. Khó có thể dùng biện pháp hành chính để xử lý. 

Thông qua các hội nhóm trên mạng xã hội, không khó để thấy những cuộc sang tay, đẩy giá ấn bản đặc biệt một cách chóng mặt. Chẳng hạn, S100 cuốn “Những cuốn sách thay đổi lịch sử” của Đông A có giá hai triệu đồng nhưng có thể bán hơn sáu triệu đồng. Cũng ấn phẩm này, với số đẹp hơn, gần đây, đã sang tay thành công với giá 14 triệu đồng, tức là gấp bảy lần giá ban đầu. Giá bán các ấn bản đặc biệt khác cũng tăng đều trong các hội nhóm chơi sách, bất chấp dự báo về một sự bão hòa sẽ diễn ra trong nay mai. Những giao dịch sách giá “khủng” khiến tên tuổi của một số đơn vị xuất bản được khẳng định, nhưng không đem lại cho họ lợi ích về mặt kinh tế vì hiển nhiên, tiền chênh lệch trong mỗi lần giao dịch đều vào túi của người bán trung gian. 

Ở một khía cạnh khác, có thể thấy hầu như các ấn bản đặc biệt đều là một cách làm thương hiệu, một sự kích cầu cho bản phổ thông hơn là một sự đầu tư có lãi ngay từ đầu. Điều này cũng dẫn tới sự chuyển dịch trong hình thức phân phối ấn bản đặc biệt. Người tiên phong vẫn tiếp tục là Đông A khi S100 của công ty này năm nay đã được chia thành V20 và S80. Trong đó, V20 gồm các số từ ĐA-001 đến ĐA-010 và 10 số tự chọn khác được công ty đem ra đấu giá, mang lại nguồn lợi trực tiếp cho đơn vị làm sách.  

Ấn bản đặc biệt, cho đến nay, vẫn là một trào lưu chưa hề hạ nhiệt. Khó có thể dự đoán bao giờ trào lưu này rơi vào vòng suy thoái. Tuy nhiên, trong thời gian tới, chắc chắn chúng ta sẽ có thêm nhiều ấn bản sách đẹp. Có điều những ấn bản đấy có thật sự đáp ứng đủ tiêu chí về một bản đặc biệt hay không, lại phải đợi hạ hồi phân giải.