Loài cá arapaima khi trưởng thành có thể dài tới 3 m và nặng khoảng 200 kg. Đây là loài cá ăn tạp, có khả năng săn cá, chim, thằn lằn và động vật có vú nhỏ. Bên cạnh đó, lớp vảy của arapaima được các nhà nghiên cứu so sánh như lớp “áo giáp” bảo vệ nó khỏi các cuộc tiến công của loài cá hung dữ piranha.
Vì những yếu tố này, cá arapaima được mệnh danh là “kẻ hủy diệt” của thế giới động vật Amazon. Tuy nhiên, người dân địa phương gọi loài cá này là “pirarucu”, hay “cá tuyết của Amazon” do chúng có thớ thịt trắng săn chắc và ít xương, trở thành một nguồn thực phẩm quan trọng cho cộng đồng địa phương, đồng thời được những thực khách sành ăn đánh giá cao. Trong nhiều năm, tình trạng đánh bắt bất hợp pháp tiếp diễn khiến loài này dần biến mất khỏi các lưu vực sông của Amazon.
Trong suốt hai thập kỷ, các nhà bảo tồn và người dân địa phương không chỉ nỗ lực bảo tồn thành công mà còn đưa cá araipama trở thành nguồn lợi cho cộng đồng. “Việc đánh bắt và tiêu thụ loài cá này được đặt trong kế hoạch bảo tồn và nhân rộng. Hiện nay, việc đánh bắt cá arapaima chỉ được phép diễn ra trong các khu vực có thỏa thuận quản lý của cộng đồng”, ông João Campos-Silva, một nhà sinh thái học Brazil cho biết. Hiện ông Campos-Silva là thành viên của Institutio Juruá, một trong nhiều tổ chức làm việc với cộng đồng và ngư dân để hồi sinh và khai thác bền vững loài cá này.
Suốt 10 năm nghiên cứu tập trung tại sông Juruá và các sông, hồ chung quanh Amazon, chương trình do Institutio Juruá thực hiện đã báo cáo đầy đủ số lượng cá araipama hằng năm và tính toán hạn mức đánh bắt bền vững cho mỗi khu vực trong năm tiếp theo. Theo đó, số lượng được đánh bắt không quá 30% cá thể trưởng thành, đúng hướng dẫn của Chính phủ Brazil. Các cộng đồng địa phương canh gác những lối vào khu vực đánh bắt quanh năm để ngăn chặn nạn đánh cá bất hợp pháp. Theo quy định, cá araipama chỉ được phép đánh bắt trong khoảng thời gian từ tháng 8 đến tháng 11. Người dân bản địa ở bang Amazon là những người đầu tiên tham gia chương trình bảo tồn.
Ông Campos-Silva giải thích: “Trước đây, ngư dân đánh bắt cá vô tội vạ, khiến araipama tại các sông, hồ suy giảm nghiêm trọng và có thời điểm loài cá này có nguy cơ tuyệt chủng”. Sau 11 năm bảo tồn, đã có hơn 4.000 cá thể arapaima trong các sông, hồ của cộng đồng. Khi số lượng tăng lên, arapaima đã di cư đến các khu vực mới và mở rộng phạm vi sinh sống. Ước tính, hiện có khoảng 330.000 cá arapaima sống trong 1.358 sông, hồ ở 35 khu vực, do hơn 400 cộng đồng địa phương quản lý.
Cộng đồng Xibauazinho thuộc bang Amazon là một trong những nơi đầu tiên thực hiện chương trình bảo tồn. Theo ông Seu Preto, người lãnh đạo cộng đồng Xibauazinho, thu nhập từ đánh bắt cá araipama đã tạo ra các lợi ích xã hội rõ ràng. Nguồn thu từ đánh bắt cá đã giúp xây mới, cải tạo nhiều trường học, đồng thời cải thiện cơ sở hạ tầng, an sinh xã hội và chăm sóc sức khỏe, cũng như thúc đẩy bình đẳng giới. Chị Raimunda Pires de Araújo, con gái của ông Seu Preto cho biết thêm: “Trước chương trình bảo tồn, phụ nữ bản địa không có nguồn thu nhập nào. Tuy nhiên, hiện những người phụ nữ như tôi chịu trách nhiệm chế biến và làm sạch cá. Mọi người đang kiếm được khoản thu nhập tốt giúp họ tự chủ, xây dựng một cuộc sống tốt đẹp hơn”.
Ông Campos-Silva kỳ vọng nhận thêm nhiều phản hồi tích cực do lợi ích mà chương trình bảo tồn bền vững này tạo ra. Nó sẽ khuyến khích nhiều cộng đồng tham gia bảo tồn và phục hồi hiệu quả hơn số lượng các loài động vật hoang dã quý hiếm ở Amazon.
